سید محمدحسین بهجت تبریزی، متخلص به شهریار، یکی از برجسته‌ترین شاعران معاصر ایران است که به دلیل سرودن اشعار عاشقانه، مذهبی و ملی به دو زبان فارسی و ترکی آذربایجانی شهرت جهانی یافت. او در ۱۱ دی ۱۲۸۵ در روستای خشکناب تبریز متولد شد و با آثار ماندگاری چون «حیدربابایه سلام» و «علی ای همای رحمت»، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات ایران و جهان کسب کرد.
روز درگذشت او، ۲۷ شهریور، به عنوان «روز ملی شعر و ادب پارسی» نام‌گذاری شده است. شهریار با زبانی ساده اما پراحساس، عواطف انسانی و هویت فرهنگی آذربایجان را به تصویر کشید و اشعارش به بیش از ۸۰ زبان ترجمه شد. این مقاله، به بررسی زندگی، آثار، ویژگی‌های شعری، تأثیرات فرهنگی و میراث ادبی این شاعر بزرگ می‌پردازد و ابعاد مختلف شخصیت و دستاوردهای او را روشن می‌سازد.
زادگاه استاد شهریار کجاست؟
شهریار در روستای خشکناب از توابع تبریز، در خانواده‌ای اهل ادب به دنیا آمد. پدرش، حاج میرآقا خشکنابی، وکیل و خوشنویس بود و مادرش، خانه‌دار و حامی فرزندانش. او در خانواده‌ای پرجمعیت با پنج برادر و هفت خواهر بزرگ شد و کودکی‌اش در روستاهای خشکناب و قایش‌قورشاق سپری شد. تحصیلات اولیه‌اش در مکتب‌خانه با قرآن، گلستان سعدی و دیوان حافظ آغاز شد که علاقه او به شعر را شکل داد. سپس در مدارس متحده، فیوضات و فردوسی تبریز تحصیل کرد و سیکل اول را به پایان رساند.
جوانی شهریار چگونه سپری شد؟
در سال ۱۳۰۰، شهریار برای ادامه تحصیل به تهران رفت و در دارالفنون مشغول شد. در سال ۱۳۰۳ وارد مدرسه طب شد، اما به دلیل روحیات حساس و عدم علاقه، در سال آخر آن را رها کرد. شکست عشقی با ثریا، دختر عبدالله امیرطهماسبی، در این تصمیم مؤثر بود. پس از چند سال نامزدی، ثریا به دلیل فشار خانواده با چراغعلی سالار حشمت ازدواج کرد. این ناکامی، غزل معروف «آمدی جانم به قربانت» را به یادگار گذاشت.
زندگی حرفه‌ای و بازگشت به تبریز
پس از ترک تحصیل، شهریار در اداره ثبت اسناد مشهد و نیشابور مشغول شد. در سال ۱۳۱۵ به بانک کشاورزی تهران پیوست و سپس به تبریز منتقل شد. این انتقال، فرصتی برای بازگشت به ریشه‌های فرهنگی‌اش بود. در سال ۱۳۳۲، پس از ۳۳ سال دوری، به تبریز بازگشت و با استقبال پرشور مردم مواجه شد. این بازگشت، نقطه عطفی در زندگی او بود و الهام‌بخش سرودن منظومه «سهندیه» شد که به وصف زیبایی‌های کوه سهند و فرهنگ غنی آذربایجان می‌پردازد. این اثر، عشق عمیق شهریار به زادگاهش را نشان می‌دهد و به یکی از آثار برجسته ادبیات ترکی تبدیل شد.
ازدواج و زندگی خانوادگی
شهریار تا ۴۸ سالگی ازدواج نکرد و به عشق ناکامش وفادار ماند. در سال ۱۳۳۳ با عزیزه عبدالخالقی، معلم ۲۱ ساله و نوه دخترعمه‌اش، ازدواج کرد. این ازدواج، آرامش جدیدی به زندگی او بخشید. حاصل این پیوند، دو دختر به نام‌های شهرزاد (۱۳۳۳) و مریم (۱۳۳۶) و یک پسر به نام هادی (۱۳۳۸) بود. عزیزه پس از تولد اولین فرزند به خانه‌داری پرداخت و حامی بزرگی برای فعالیت‌های ادبی شهریار بود. در سال ۱۳۵۴، فوت عزیزه ضربه عاطفی دیگری به شهریار وارد کرد. این فقدان در اشعار بعدی او، به‌ویژه در مضامین حزن و دلتنگی، بازتاب یافت و عمق احساسات او را نشان داد.
شاهکارهای ادبی شهریار
شهریار در انواع شعر از غزل تا مثنوی تبحر داشت، اما غزلیات عاشقانه و منظومه‌های ترکی‌اش شهرت بیشتری یافتند. مهم‌ترین آثار او شامل:
- حیدربابایه سلام: منظومه‌ای ترکی (۱۳۲۹-۱۳۳۰) در وصف زندگی روستایی، ترجمه‌شده به بیش از ۸۰ زبان.
- علی ای همای رحمت: غزلی در مدح امام علی (ع) با شهرت جهانی.
- سهندیه: منظومه‌ای ترکی درباره کوه سهند.
- آمدی جانم به قربانت و «خان ننه»: غزلیاتی عاشقانه و نوستالژیک.
او بیش از ۲۸ هزار بیت فارسی و ۳ هزار بیت ترکی سرود و به حافظ، فردوسی و نیما یوشیج ارادت داشت.
ویژگی‌های شعری
سیروس شمیسا معتقد است شعر شهریار ادامه‌دهنده سبک عراقی است، اما با زبانی ساده و گاه عامیانه که برای عموم قابل فهم است. اشعار او بازتاب اوضاع اجتماعی و زندگی عاشقانه‌اش هستند. اگرچه اشعار عارفانه‌اش به گفته شمیسا اصالت کمتری دارند، غزلیات عاشقانه و مذهبی‌اش به دلیل صداقت و احساس عمیق بسیار محبوب‌اند.
ویژگی‌های اخلاقی و هنری استاد شهریار
استاد شهریار شاعری دیندار و پایبند به اصول اسلامی بود که در زندگی شخصی نیز به صفاتی چون مهمان‌نوازی و صمیمیت شناخته می‌شد. او روحی لطیف و قلبی فروتن داشت و با نگاهی ساده‌زیستانه به جهان می‌نگریست.
شهریار دلبستگی عمیقی به هنر داشت و در زمینه‌هایی چون شعر، موسیقی و خوشنویسی مهارت چشمگیری از خود نشان می‌داد. خطاطی را به خوبی می‌دانست و در نگارش نسخ، نستعلیق و به‌ویژه خط تحریری تبحر داشت. در دوران جوانی، سه‌تار می‌نواخت و چنان با احساس می‌نواخت که اشک را از دیدگان استادی چون ابوالحسن صبا جاری می‌ساخت. او چنان پیوندی با ساز خود داشت که برایش شعر می‌سرود:
نالد ز درد و رنج من امشب سه‌تار من
این مونس شبان تار و غم‌بار من
با این حال، پس از گذشت زمانی، به‌طور کامل از نواختن سه‌تار دست کشید و آن را کنار گذاشت.
آغاز شعرسرایی و انتخاب تخلص “شهریار”
استاد محمدحسین شهریار از همان کودکی، یعنی در چهار سالگی، ذوق شعری خود را نشان داد و نخستین سروده‌اش را به زبان ترکی آذربایجانی خلق کرد. با این حال، بیشتر اشعار اولیه او به زبان فارسی بودند.
داستان انتخاب تخلص “شهریار”
محمدحسین بهجت تبریزی در سال ۱۳۰۰، هنگام اقامت در تهران، تخلص “شیوا” را برای خود برگزیده بود. اما به‌دنبال انتخاب نامی شایسته‌تر، وضو گرفت و با نیتی پاک از دیوان حافظ فال گرفت. جالب آن‌که هر دو بار واژه “شهریار” در اشعار حافظ آمد:
غم غریبی و محنت چو بر نمی‌تابم
روم به شهر خود و شهریار خود باشم
دوام عمر او ز ملک او بخواه ز لطف حق حافظ
که چرخ این سکه دولت به نام شهریار زدند
همین اتفاق سبب شد تا استاد با الهام از حافظ، تخلص “شهریار” را انتخاب کند، هرچند در دل، میل به نامی فروتنانه‌تر داشت.
شعر ترکی و تولد حیدربابایه سلام
شهریار نقل می‌کند که وقتی اشعار فارسی‌اش را برای مادرش می‌خواند، مادرش با طنزی مهربان می‌گفت:
“پسرم، شعری هم به زبان مادریت بگو تا مادرت هم بفهمد چه گفته‌ای!”
همین جمله و تشویق اطرافیان، شهریار را بر آن داشت تا به زبان ترکی آذربایجانی هم شعر بسراید. نتیجه آن، خلق یکی از برجسته‌ترین منظومه‌های مردمی جهان با عنوان «حیدربابایه سلام» بود که در سال ۱۳۲۲ منتشر شد و بلافاصله توجه‌ها را به خود جلب کرد. این اثر که از فرهنگ و ادبیات ملی آذربایجان بهره گرفته، سرشار از احساس، هیجان و عشق به مردم سرزمین مادری است. منظومه «حیدربابا» در زمره برترین آثار ادبیات ترکی آذری قرار دارد و حتی موسیقیدانانی چون هاژاک، آهنگ‌ساز مشهور ارمنی، ملودی زیبایی بر پایه آن ساخته‌اند.
سروده‌های مذهبی استاد شهریار
عشق و ارادت استاد شهریار به اهل‌بیت علیهم‌السلام در بسیاری از اشعارش به روشنی دیده می‌شود. این دلبستگی از دوران کودکی و در سایه تربیت دینی خانواده‌اش در وجود او شکل گرفته و با او رشد کرده است.
شهریار در مدح پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و همچنین حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام اشعاری سرشار از احساس و ادب سروده که از جمله آن‌ها می‌توان به آثار نابی در قالب نعت اشاره کرد.
سروده ماندگار “علی ای همای رحمت”
در میان آثار او، شعر “علی ای همای رحمت” جایگاهی ویژه دارد. این قطعه مشهور که در ستایش حضرت علی علیه‌السلام سروده شده، از معروف‌ترین اشعار مذهبی شهریار به شمار می‌رود.
برخی از ابیات این شعر زیبا چنین است:
علی ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را
که به ماسوی فکندی همه سایه هما را
دل اگر خداشناسی، همه در رخ علی بین
به علی شناختم من، به خدا قسم، خدا را
برو ای گدای مسکین، درِ خانه‌ی علی زن
که نگین پادشاهی دهد از کرم، گدا را
مرثیه‌سرایی برای سیدالشهداء علیه‌السلام
استاد شهریار همچنین از سوز دل، اشعاری جان‌گداز در سوگ امام حسین علیه‌السلام و واقعه کربلا سروده است. شعر معروف او که با این بیت آغاز می‌شود، از آثار تأثیرگذار در ادبیات عاشورایی محسوب می‌شود:
شیعیان، دیگر هوای نینوا دارد حسین
روی دل با کاروان کربلا دارد حسین
از حریم کعبه‌ی جدش به اشکی شست دست
مروه را پشت سر نهاد اما صفا دارد حسین
کلام پایانی
شهریار، با نام اصلی سید محمدحسین بهجت تبریزی، یکی از درخشان‌ترین چهره‌های شعر معاصر ایران است که با سرودن اشعاری در دو زبان فارسی و ترکی آذربایجانی، آثار ماندگاری چون «حیدربابایه سلام» و «علی ای همای رحمت» از خود به جا گذاشت. شهریار نه‌تنها در شعر، بلکه در خوشنویسی و موسیقی نیز مهارت داشت و عشق به اهل‌بیت علیهم‌السلام در اشعار مذهبی‌اش نمود ویژه‌ای دارد. روز درگذشت او، ۲۷ شهریور، به نام روز ملی شعر و ادب فارسی نام‌گذاری شده که گواهی بر جایگاه بلند او در فرهنگ و ادبیات ایران است.