زندگی نامه پروین اعتصامی

آگاهی از تاریخ ادبیات فارسی و بزرگان علم و ادب می‌تواند الگوی خوبی برای زندگی ما و آیندگان باشد. در طول تاریخ، نبوغ و استعداد بزرگان شعر، نقش بسیاری در حکومت‌ها، اخلاق و رفتار مردم زمان داشته است. پروین اعتصامی یکی بهترین شاعران معاصر ایرانی و از زنان شاعر خلاق در طول تاریخ ادبیات فارسی ایران بوده که سروده‌هایی از خود بر جای گذاشته که همچنان بزرگان علم و ادب این آثار را تحسین می‌کنند. در ادامه این مطلب از پیام عدالت به بررسی زندگینامه پروین اعتصامی می‌پردازیم.

پروین اعتصامی کیست؟

پروین اعتصامی یکی از شاعران معاصر و بانوی ماندگار شعر فارسی است که برخی بزرگان علم و ادب او را از جمله بزرگترین شاعران زن ایران به حساب می‌آورند. شعرهایی که پروین اعتصامی سروده؛ در باب اندیشه نو و انتقادهای اجتماعی است. این بانوی شاعر در سرودن شعرهای خود توجه بسیاری به قشر ضعیف جامعه داشته که همین موضوع سبب شده سروده‌های او طرفداران زیادی بین رهروان علم و ادب داشته باشد.

اگر در تاریخچه زبان و ادبیات فارسی نگاهی بیندازیم، متوجه می‌شویم که بانو پروین اعتصامی تنها شاعر زنی است که شعرهای سیاسی انتقادی را با نگرشی زنانه و خلاقانه سروده است. بزرگان شعر و ادب، پروین اعتصامی را استاد سبک مناظره در ادبیات فارسی می‌دانند.

در دیوان پروین اعتصامی، اشعار تعلیمی و مضامین اخلاقی به سبک مناظره سروده شده است. بیان روان اشعار پروین اعتصامی، سبب زیبایی و ماندگاری این اشعار در ذهن دوستداران علم و ادب شده است. این بانوی ایرانی در جوانی درگذشت و به همین دلیل تنها یک دیوان شعر زیبا از او به جا مانده است.

بیوگرافی پروین اعتصامی

مشهورترین شاعر زن ایران را پروین اعتصامی می‌دانند. روز تولد پروین اعتصامی بیست و پنجم اسفند ماه است که در تقویم رسمی کشور ثبت شده و جشنواره ادبی نیز هر ساله در این روز به نام پروین برگزار می‌شود.

«رخشنده اعتصامی» متخلص به پروین در چند دهه عمر خود، اشعاری زیبا و ماندگار برجای گذاشت. پدر او، یوسف نام داشته که از مترجمان و شاعران خلاق زمان خود به شمار می‌رفت.

ذوق و استعداد شاعری پروین با همراهی پدرش شکوفا شد. پروین اعتصامی زبان‌های فارسی، انگلیسی و عربی را نزد پدر خود، یوسف اعتصامی آموخت و از ۷ سالگی در زمینه سرودن شعر شروع به فعالیت کرد. بسیاری از شعرهای پروین اعتصامی که در دوران کودکی و نوجوانی سروده بود، پس از مرگش مشهور شد. پروین اعتصامی، در زبان و ادبیات فارسی نقشی پررنگ دارد و دلیل مشهور شدن او و اشعارش، بیان آن ها به زبان ساده و استعداد و خلاقیت او در سرودن اشعار است. از اشعار پروین می‌توان به عنوان اشعاری زنانه یاد کرد که تا کنون هیچ زنی نتوانسته به زیبایی شعرهای او، بسراید.

جالب است بدانید هنگامی که پروین اعتصامی تخلص پروین را برای خود انتخاب کرد، نام خود را نیز در شناسنامه به نام پروین تغییر داد. تا پیش از انتخاب تخلص پروین، نام پروین در بین نام‌های دختران ایرانی وجود نداشت. به همین دلیل، ملک الشعرای بهار از پروین به عنوان شاعری سنت شکن یاد می‌کند. پروین در وصف نام زیبای زنانه خود شعر زیبای زیر را سروده است:

ز غبار فکر باطل، پاک بايد داشت دل                 تا بداند ديو، کاين آئينه جای گرد نيست

مرد پندارند پروين را، چه برخی ز اهل فضل             اين معما گفته نيکوتر، که پروين مرد نيست

پس از منتشر شدن نخستین اشعار پروین، بسیاری می‌گفتند که این شعرها را یک مرد سروده است. شعری که در بالا ذکر کردیم را پروین در پاسخ به این گمان سروده است. بزرگان فرهنگ و ادب فارسی همچون سعید نفیسی از ویژگی‌های شخصیتی پروین یاد می‌کنند. سعید نفیسی، نویسنده و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی بیان می‌کند که «پروین شخصیتی آرام و باوقار داشت و هیچ زمانی او را بی حوصله ندیدم، پروین اهل خودستایی نبود». خانه پروین اعتصامی در شهر تبریز قرار دارد و پس از درگذشت او، به موزه تبدیل شده است. در موزه پروین، تعدادی از کتاب‌های او نگهداری می‌شود.

پیشنهاد به مطالعه بیشتر: هشت کتاب سهراب سپهری

همسر پروین اعتصامی

رخشنده اعتصامی، در نوزدهم اسفند ماه سال 1313 میلادی با پسرعموی پدر خود «فضل الله اعتصامی گرکانی» ازدواج کرد و به کرمانشاه رفت. فضل الله اعتصامی گرکانی، فردی نظامی و رئیس شهربانی شهر کرمانشاه بود. زندگی پروین و فضل الله اعتصامی گرکانی تنها دو ماه دوام داشت. پروین به دلیل روحیه لطیف خود نتوانست با روحیه نظامی همسر خود کنار بیاید. سرانجام در روز چهاردهم مرداد سال 1314 شمسی پروین و همسر او از یکدیگر جدا شدند. پروین پس از جدایی هیچ چیزی درباره علت ناموفق بودن ازدواج خود به کسی نگفت و فقط چند بیت درباره ازدواج ناموفق خود سروده است:

ای گل، تو ز جمعیت گلزار، چه دیدی؟                    جز سرزنش و بد سری خار، چه دیدی؟

ای لعل دل افروز، تو با این همه پرتو                                 جز مشتری سفله، به بازار چه دیدی؟

رفتی به چمن، لیک قفس گشت نصیبت        غیر از قفس، ای مرغ گرفتار، چه دیدی؟

چند ماه پس از جدایی پروین از همسرش، دیوان شعر او با رضایت پدرش «اعتصام الملک» منتشر شد. دیوان شعر پروین در سال 1314 به چاپ رسید‌. این دیوان شعر، شامل شش هزار و 500 بیت غزل، قصیده، قطعه و مثنوی است. پروین، دیوان شعر خود را تا پیش از سی سالگی سروده بود. دیوان شعر او پس از چاپ مورد توجه و تحسین اقشار مختلف مردم و بزرگان علم و ادب قرار گرفت.

فرزند پروین اعتصامی

در مورد فرزند پروین اعتصامی باید گفت، طبق آنچه ثبت شده، او فرزندی نداشته است.

تاریخ و علت مرگ پروین اعتصامی

پس از چاپ دیوان شعر پروین، او در سال 1315 به عنوان کتابخانه دار، در دانشگاه خوارزمی امروزی مشغول به کار شد. پروین پس از گذشت 9 ماه از فعالیت در کتابخانه، دست کشید. کتاب‌هایی که پروین از آن‌ها نگهداری می‌کرده به دانشگاه تهران منتقل شده‌اند. نقل شده که در پشت جلد برخی از کتاب‌ها اظهارنظرهایی ثبت کرده است.

در دی ماه سال 1316 اعتصام الملک پدر پروین درگذشت. پروین اعتصامی در فروردین ماه سال 1320 خورشیدی به بیماری حصبه مبتلا و در خانه بستری شد. در همین روزها، برادرش در پی انتشار دیوان دوم اشعار پروین بود. هر روز که از ابتلای او به بیماری حصبه می‌گذشت، وضعیت سلامتی او بدتر می‌شد. پروین در 34 سالگی در تاریخ 15 فروردین سال 1320 خورشیدی، در اثر همین بیماری درگذشت.

پیکر پروین پس از فوتش از تهران به شهر قم متنقل و در کنار آرامگاه پدرش در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد. شرایط حکومتی آن زمان مانع برگزاری مراسم یادبود رسمی برای این شاعر مشهور شد. بر سر سنگ قبر این شاعر بزرگ، شعری از خود او نوشته شده است:

اینکه خاک سیهش بالین است                  اختر چرخ ادب پروین است

گر چه جز تلخی ز ایام ندید                          هر چه خواهی سخنش شیرین است

صاحب آنهمه گفتار امروز                                      سائل فاتحه و یاسین است

دوستان به که ز وی یاد کنند                            دل بی دوست دلی غمگین است

خاک در دیده بسی جان فرساست                 سنگ بر سینه بسی سنگین است

بیند این بستر و عبرت گیرد                          هر که را چشم حقیقت بین است

هر که باشی و ز هر جا برسی                                    آخرین منزل هستی این است

آدمی هر چه توانگر باشد                                     چون بدین نقطه رسید مسکین است

اندر آنجا که قضا حمله کند                                          چاره تسلیم و ادب تمکین است

زادن و کشتن و پنهان کردن                                    دهر را رسم و ره دیرین است

خرم آنکس که در این محنت گاه                             خاطری را سبب تسکین است

آثار پروین اعتصامی

از آثار به جا مانده از پروین اعتصامی، می‌توان به دیوان اشعار زیبای او اشاره کرد. دیوان او شامل 238 قطعه و اشعاری زیبا که در قالب‌های قصیده، غزل و مثنوی است. غزل‌های سروده شده توسط پروین اعتصامی به زیبایی اشعار عاشقانه حافظ است. دیوان شعر پروین با حمایت پدر او اعتصام الملک در سال 1314 خورشیدی به چاپ رسید.

اغلب اشعار پروین اعتصامی که در دیوان او وجود دارند، سال‌ها قبل در مجله‌های بهار، منتخبات آثار هشترودی و امثال و حکم دهخدا به چاپ می‌رسیدند. آن‌ زمان که پروین به عنوان یک زن ایرانی دیوان شعر خود را به چاپ رساند، جامعه ادبی و فرهنگی ایران در دست مردان جامعه بود. از عوامل زیبایی دیوان پروین، می‌توان به بیان روان، اندیشه وسیع و خلاقانه، دیدگاهی زنانه و عاطفی و لحن انتقادی اجتماعی اشاره کرد.

پروین با چاپ دیوان خود موفق به کسب نشان درجه سه علمی از طرف وزارت معارف و اوقاف کشور شد. او از پیروان تلفیق دو سبک شاعران خراسان و عراق بوده است. اشعار اخلاقی و پندآموز پروین به سبک خراسانی و همانند اشعار دیوان ناصر خسرو قبادیانی است، اما اشعار مناظرات داستانی پروین به سبک اشعار عراقی سروده شده است. یکی از معروف ‌ترین آثار پروین اعتصامی، شعر «بنفشه مژده نوروز می‌دهد ما را» است که با خواندن این شعر متوجه می‌شوید پروین در سرودن اشعارش روحیه لطفی داشته است:

به لاله نرگس مخمور گفت وقت سحر                              که هر که در صف باغ است صاحب هنریست

بنفشه مژده ی نوروز میدهد ما را                                                     شکوفه را ز خزان وز مهرگان خبریست

بجز رخ تو که زیب و فرش ز خون دل است          بهر رخی که درین منظر است زیب و فریست

جواب داد که من نیز صاحب هنرم                                        درین صحیفه ز من نیز نقشی و اثریست

میان آتشم و هیچگه نمی سوزم                                                    هماره بر سرم از جور آسمان شرریست

علامت خطر است این قبای خون آلود                        هر آنکه در ره هستی است در ره خطریست

بریخت خون من و نوبت تو نیز رسد                                           بدست رهزن گیتی هماره نیشتریست

خوش است اگر گل امروز خوش بود فردا                              ولی میان ز شب تا سحر گهان اگریست

از آن، زمانه بما ایستادگی آموخت                                                   که تا ز پای نیفتیم، تا که پا و سریست

یکی نظر به گل افکند و دیگری بگیاه                               ز خوب و ز شب چه منظور، هر که را نظریست

نه هر نسیم که اینجاست بر تو میگذرد                                  صبا صباست، به هر سبزه و گلش گذریست

میان لاله و نرگس چه فرق، هر دو خوشند                که گل بطرف چمن هر چه هست عشوه‌گریست

تو غرق سیم و زر و من ز خون دل رنگین                      بفقر خلق چه خندی، تو را که سیم و زریست

ز آب چشمه و باران نمی‌شود خاموش                                    که آتشی که در اینجاست آتش جگریست

هنر نمای نبودم بدین هنرمندی                                                        سخن حدیث دگر، کار قصه دگریست

گل از بساط چمن تنگدل نخواهد رفت                                       بدان دلیل که مهمان شامی و سحریست

تو روی سخت قضا و قدر ندیدستی                                                             هنوز آنچه تو را مینماید آستریست

از آن، دراز نکردم سخن درین معنی                                                      که کار زندگی لاله کار مختصریست

دعوت پروین از طرف حکومت

پروین اعتصامی علاوه بر روحیه لطیف شعری، روحیه مقابله با استبداد داشت. رضاشاه به پروین پیشنهاد تدریس به ملکه و فرزندان او را داد، اما پروین این پیشنهاد را نپذیرفت. روحیه ایستادگی در مقابل استبداد به پروین اجازه حضور در دربار رضاشاه را نمی‌داد. پروین درباره این دعوت حکومتی چنین سروده است:

برزگری پند به فرزند داد                                    کای پسر، این پیشه پس از من تراست

کشت کن آنجا که نسیم و نمی است                        خرمی مزرعه، ز آب و هواست

دانه، چو طفلی است در آغوش خاک           روز و شب، این طفل به نشو و نماست

هرچه کنی کشت، همان بدروی                             کار بد و نیک، چو کوه و صداست

نان خود از بازوی مردم مخواه                                  گر که تو را بازوی زور آزماست

گفت چنین، کای پدر نیک رای                                        صاعقهٔ ما ستم اغنیاست

پیشهٔ آنان، همه آرام و خواب                                  قسمت ما، درد و غم و ابتلاست

قوت، بخوناب جگر میخوریم                                         روزی ما، در دهن اژدهاست

عدل، چه افتاد که منسوخ شد                                  رحمت و انصاف، چرا کیمیاست

پیر جهاندیده بخندید کاین                                            قصهٔ زور است، نه کار قضاست

مردمی و عدل و مساوات نیست                     زان، ستم و جور و تعدی رواست

مردم این محکمه، اهریمنند                                 دولت حکام، ز غصب و رباست

آنکه سحر، حامی شرع است و دین               اشک یتیمانش، گه شب غذاست

لاشه خورانند و به آلودگی                                                       پنجهٔ آلودهٔ ایشان گواست

خون بسی پیرزنان خورده‌ است                          آنکه بچشم من و تو، پارساست

تیره‌دلان را چه غم از تیرگیست                      بی خبران را، چه خبر از خداست

سر لوحه قرار دادن بزرگان علم و ادب در زندگی مردم، از نکات مهمی است که باعث پیشرفت کشور در زمینه‌های مختلف می‌شود. الگو گرفتن از پروین اعتصامی و همت او در سرودن اشعار باید مورد توجه زنان ایران قرار بگیرد. شما می توانید با مطالعه کتاب های نفیس شاعران بزرگ ایرانی، قدمی در راستای شناخت این بزرگان و فرهنگ و ادب فارسی بردارید.