در ادبیات فارسی برای سرودن شعر، قالب‌های گوناگونی وجود دارند که شکل ظاهری و نحوه قرارگیری قافیه را به همراه مضامین آن‌ها مشخص می‌کنند. به عبارت دیگر قالب شعری شکلی است که قافیه به شعر می‌بخشد. هرکدام از این ساختارها برای موضوعات خاصی به کار می‌روند، هرچند که ممکن است موضوعات مشابهی با یک‌دیگر داشته باشند. به طور کلی این ساختارها به دو دسته کهن و نوین تقسیم می‌شوند. ما در این مقاله قصد داریم به معرفی انواع قالب‌های شعری به همراه نمونه اشعار آن‌ها بپردازیم.
قالب‌های شعری کهن ادبیات فارسی
قالب‌هایی که از قرن سوم هجری توسط شاعران مورد استفاده قرار می‌گرفتند، تحت عنوان قالب‌های کهن شناخته می‌شوند. این ساختارها که توسط شاعران بزرگی چون فردوسی، رودکی، نظامی و… مورد استفاده قرار می‌گرفتند، تا دوران مشروطه بسیار رواج داشتند اما پس از آن، روش‌های جدیدی جای آن‌ها را گرفتند. در ادامه به معرفی این قالب ها می پردازیم:
قالب شعری مثنوی
می‌توان گفت قالب شعری مثنوی در حدود قرن 3 و 4 هجری به وجود آمد و برای بیان داستان‌های بلند با مضامین حماسی، عاشقانه، تعلیمی و عارفانه بکار گرفته می‌شد. از معروف‌ترین آثاری که در این قالب خلق شده‌اند می‌توان به مثنوی خسرو و شیرین و شاهنامه فردوسی نام برد. ویژگی اصلی این قالب این است که از نظر تعداد ابیات محدودیتی ندارد.
در قالب مثنوی قافیه در هر دو مصرع مشترک و در هر بیت متفاوت است. براساس همین ویژگی این ساختار را با نام دوگانی هم می‌شناسند.
در زیر نمونه شعری در قالب مثنوی از شاهنامه می‌بینیم:
ز یاقوت سرخ است چرخ کبود نه از آب و گرد و نه از باد و دود
به چندین فروغ و به چندین چراغ بیاراسته چون به نوروز باغ
روان اندر او گوهر دل‌فروز کز او روشنایی گرفته است روز
ز خاور بر آید سوی باختر نباشد از این یک روش راست‌تر
ایا آن که تو آفتابی همی چه بودت که بر من نتابی همی
بخشی از مثنوی خسرو و شیرین:
چو شد معلوم کز حکم الهی به هرمزبر تبه شد پادشاهی
به فرخ‌تر زمان شاه جوان‌بخت به دارالملک خود شد بر سر تخت
دلش گر چه به شیرین مبتلا بود به ترک مملکت گفتن خطا بود
ز یک سو ملک را بر کار می‌داشت ز دیگر سو نظر بر یار می‌داشت
جهان را از عمارت داد یاری ولایت را ز فتنه رستگاری
ز بس کافتادگان را داد می‌داد جهان را عدل نوشروان شد از یاد
چو از شغل ولایت باز پرداخت دگرباره به نوش و ناز پرداخت
قالب شعری غزل
غزل یکی از محبوب‌ترین انواع قالب‌های شعری است که هم در دوران کهن محبوبیت داشته و هم در دوران معاصر به کار می‌رود. این ساختار به قرن 6 هجری برمی‌گردد و بیشتر مضامین عاشقانه و عاطفی را در برمی‌گیرد، هر چند که گاهی برای بیان موضوعات عارفانه و اجتماعی هم استفاده می‌شود.
این قالب معمولا بین 5 تا 12 بیت دارد اما گاهی از این تعداد کمتر یا بیشتر هم می‌شود. نحوه قرارگیری قافیه در غزل به این شکل است که مصرع اول و دوم مصلع (بیت اول)، با تمامی مصرع‌های زوج هم قافیه است.
این قالب ویژگی‌های منحصر به خود را دارد. به عنوال مثال:
- هر بیت معنای مستقل و جداگانه‌ای دارد.
- مخاطب خاصی برای ابیات آن وجود ندارد.
این قالب از انواع قالب‌های شعری از سه بخش تشکیل شده که به شرح زیر است:
مطلع: اولین بیت غزل را مطلع می‌گویند.
مقطع: به بیت پایانی در این قالب شعری گفته می‌شود.
بیت الغزل: قشنگ‌ترین و برجسته‌ترین بیت در غزل به بیت الغزل شهرت دارد.
برای آشنایی بیشتر با ساختار غزل، بخشی از زیباترین اشعار عاشقانه سعدی را آورده‌ایم:
اگر دستم رسد روزی که انصاف از تو بستانم قضای عهد ماضی را شبی دستی برافشانم
چنانت دوست می‌دارم که گر روزی فراق افتد تو صبر از من توانی کرد و من صبر از تو نتوانم
دلم صد بار می‌گوید که چشم از فتنه بر هم نه دگر ره دیده می‌افتد بر آن بالای فتانم
تو را در بوستان باید که پیش سرو بنشینی و گر نه باغبان گوید که دیگر سرو ننشانم
قالب شعری قصیده
قصیده را اولین قالب شعری می‌دانند که در نیمه اول قرن سوم هجری شکل گرفت. آرایش قافیه در این قالب همچون غزل است، به این شکل که مصرع اول و دوم بیت اول با بقیه ابیات، هم‌قافیه هستند. تعداد ابیات این قالب معمولا از 15 تا 70 می‌باشد. اصلی‌ترین تفاوت قصیده با غزل در تعداد ابیات و مضامین آن می‌باشد. همان طور که گفتیم غزل بیشتر برای موضوعات احساسی و عاطفی به کار می‌رود؛ این در حالی است که محتوای قصیده بیشتر مدح و ستایش و پند و اندرز است. مشهورترین شاعرانی که در این قالب می‌سرودند ناصرخسرو، پروین اعتصامی و سنایی بودند.
در ادامه برخی از قصاید پروین را می‌خوانیم:
ای دل عبث مخور غم دنیا را فکرت مکن نیامده فردا را
کنج قفس چو نیک بیندیشی چون گلشن است مرغ شکیبا را
بشکاف خاک را و ببین آنگه بی مهری زمانه رسوا را
این دشت، خوابگاه شهیدانست فرصت شمار وقت تماشا را
قالب شعری قطعه
این سبک از انواع قالب‌های شعری از دوران آغاز شعر فارسی وجود داشته و موضوعات اخلاقی، پند و اندرز، مدح و … را دربرگرفته است. قطعه 2 تا 16 بیت دارد اما اشعاری با ابیات بیشتر هم سروده شده است. در این قالب مصرع‌های زوج با یگ‌دیگر هم‌قافیه هستند. از شاعران معروف این قالب می‌توان به انوری، ابن یمین و پروین اعتصامی اشاره کرد. برای شناخت بیشتر ساختار این سبک، شعری از پروین می‌خوانیم:
شنیده‌اید که آسایش بزرگان چیست برای خاطر بیچارگان نیاسودن
بکاخ دهر که آلایش است بنیادش مقیم گشتن و دامان خود نیالودن
همی ز عادت و کردار زشت کم کردن هماره بر صفت و خوی نیک افزودن
ز بهر بیهده، از راستی بری نشدن برای خدمت تن، روح را نفرسودن
برون شدن ز خرابات زندگی هشیار ز خود نرفتن و پیمانه‌ای نپیمودن
رهی که گمرهیش در پی است نسپردن دریکه فتنه‌اش اندر پس است نگشودن
قالب‌های شعری نوین ادبیات فارسی
در دوران مشروطه همزمان با تغییرات و تحولات جامعه، ادبیات نیز دچار دگرگونی شد. در این دوران شاعران تا حد زیادی از قالب‌ها و مضامین گذشته فاصله گرفته و روش‌های جدیدی را به کار گرفتند. در ادامه با این روش‌ها بیشتر آشنا می‌شویم.
قالب نیمایی
این قالب که به شعر نو هم شهرت دارد، براساس نظریه ادبی نیما یوشیج شکل گرفته است و مصرع‌ها در آن کوتاه و بلند است اما قافیه از نظم خاصی پیروی نمی‌کند. از میان شناخته شده‌ترین شاعرانی که به این سبک شعر می‌سرودند، می‌توان به مهدی اخوان ثالث، سهراب سپهری و فروغ فرخزاد اشاره کرد.
یکی از زیباترین اشعار سهراب سپهری را در ادامه می‌خوانیم:
به سراغ من اگر می‌آیید
پشت هیچستانم
پشت هیچستان جایی است
پشت هیچستان رگ‌های هوا
پر قاصدهایی است
که خبر می‌آرند، از گل وا شده
دورترین بوته خاک
آدم اینجا تنهاست
و در این تنهایی، سایه نارونی
تا ابدیت جاری است
به سراغ من اگر می‌آیید
نرم و آهسته بیایید مبادا که
ترک بردارد
چینی نازک تنهایی من
قالب شعری سپید
در این قالب وزن و آهنگ وجود دارد اما از نوع عروضی نمی‌باشد. قافیه در قالب شعری سپید جای مشخصی ندارد و مضامین مختلفی از جمله عاشقانه، عارفانه، فلسفی و سیاسی را در برمی‌گیرد. از آن جا که نخستین بار احمد شاملو از این روش استفاده کرد، قالب شعر شاملویی هم نامیده می‌شود.
برای شناخت بیشتر سبک سپید، شعری از شاملو را می‌بینیم:
کوه
با نخستین سنگ ها آغاز می‌شود
و انسان با نخستین درد
در من زندانیِ ستمگری بود
که به آوازِ زنجیراش خو نمی‌کرد
من با نخستین نگاه تو آغاز شدم…
قالب موج نو
این سبک که به شعر منثور هم شهرت دارد، دست شاعر را باز گذاشته و محدودیت و چارچوبی برای او تعریف نمی‌کند. موج نو نه وزن و قافیه دارد و نه آهنگ؛ بنابراین تنها، موضوع و درون‌مایه آن با نثر متفاوت است. این قالب به دنبال فاصله گرفتن از سنت‌های گذشته و اولویت قراردادن معنا و کلمات است. احمدرضا احمدی شناخته شده ترین شاعری است که در این سبک فعالیت دارد. در ادامه با اشعار او بیشتر آشنا می‌شویم:
من تمام پله‌ها را آبي رفتم
من تمام پله‌ها را كه به عمق گندم مي‌رفت
گرسنه رفتم
من به دنبال سفيدي اسب
در تمام گندمزار فقط يك جاده را مي‌ديدم
كه پدرم با موهاي سفيد از آن مي‌گذشت
من تمام گندمزار را تنها آمده بودم…
و هنوز نمي‌توانستم بگويم: اسب من
من فقط سفيدي اسب را گريستم
اسب مرا درو كردند
کلام پایانی
در این مقاله از پیام عدالت، سعی کردیم تا انواع قالب‌های شعری ادبیات فارسی را برای علاقه‌مندان به این حوزه معرفی کنیم، همچنین با مضامین و معروف‌ترین شاعران هر قالب آشنا شدیم. پیشنهاد می‌شود برای شناخت بیشتر، نمونه اشعار هر سبک را مطالعه کرده و به نحوه قرارگیری قافیه دقت کنید.