زندگی نامه عطار نیشابوری

عطار نیشابوری، یکی از مشاهیر بزرگ شعر و ادبیات ایران و جهان است. فرهنگ غنی ایران زمین، در زمینه شعر و ادبیات فارسی از گذشته تاکنون، مورد توجه مردم جهان بوده و چه بسیار شعرای بزرگی که با دیوان و کتب نفیس خود، سهمی در این فرهنگ داشته‌اند.

استفاده از این شعر‌ها در دیوارنگاره‌ها، کاشی‌کاری‌ها و موسیقی‌های اصیل سنتی ایرانی نیز در روح و روان ایرانیان تاثیر زیادی داشته، البته بماند که این شعرا، با تمام بزرگی و فخرشان، تا حد زیادی فراموش شده‌اند.

عطار نیشابوری، یکی از شعرای بزرگ ایرانی است که با آثاری فاخر، شما را تا هفت شهر عشق می‌برد. در واقع او با شعرهایی زیبا، جانی تازه به زندگی‌های سرد و خشک امروزی می‌دهد.

خلاصه زندگینامه عطار نیشابوری

عطار نیشابوری، یکی از شعرا و عارفان معروف ایرانی است که در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم می‌زیست. او در شهر نیشابور زندگی می‌کرد؛ به شغل موروثی عطاری مشغول بود و توانایی طبابت نیز داشت. اتفاقی بزرگ اما تلخ، باعث شد که او این شغل را کنار گذاشته و زمان خود را به عرفان، شعر و ریاضت در خدمت عرفای بزرگ بگذراند.

او چه در سال‌های طبابت و عطاری و چه در زمان گوشه‌نشینی در زمان پیری، دست از تلاش بر نداشت و آثار منظوم و منثور فاخری را از خود به یادگار گذاشت. گفته شده که این شاعر بزرگ، در اوایل قرن هفتم هجری و با حمله مغول به شهادت می‌رسد و در زادگاهش به خاک سپرده می‌شود.

عطار که بود؟

فریدالدین ابوحامد محمد بن ابوبکر ابراهیم بن اسحاق عطار نیشابوری از عرفا، صوفیان، شاعران و مشاهیر ادبیات اصیل ایرانی است که دارای نامی بلندآوازه در ادبیات فارسی ایران است.

عوفی در لب‌الالباب خود از عطار به سالک جاده حقیقت و ساکن سجاده طریقت، یاد می‌کند. مشخصات این شاعر به شرح زیر است:

1. نام: محمد
2. لقب: فریدالدین
3. کنیه: ابوحامد
4. تخلص در شعرها: عطار، فرید
5. نام پدر: محمود، ابراهیم بن اسحاق یا یوسف

این شاعر، به سبب شغل عطاری که در جوانی به آن مشغول بوده به نام عطار مشهور است.

پیشنهاد به مطالعه بیشتر: زندگی نامه ناصرخسرو قبادیانی

بیوگرافی کامل عطار نیشابوری

زندگی نامه عطار نیشابوری، نشان‌دهنده تغییرات ناگهانی در روند زندگی اوست. چگونه باعث می‌شود که فردی در جوانی، به طبابت مشغول باشد و ناگهان از این حرفه دست کشیده و تبدیل به شاعری معروف و فاخر، در شعر و ادبیات فارسی شود؟

برای این‌که بدانید عطار طبیب، چگونه به عطار شاعر تبدیل شد، باید با زندگی نامه کامل او آشنا شوید. در زیر زندگی نامه عطار نیشابوری، در سه دوره کودکی، جوانی و دوران پایانی عمر او به طور مفصل توضیح داده می‌شود:

دوران کودکی و سال‌های اول تولد

عطار، در اواخر قرن ششم هجری قمری، یعنی در سال 540 در شهر نیشابور متولد شد. در گذشته نیشابور به قریه کدکن یا شادیاخ نیز معروف بوده و نام اصلی عطار با توجه به شعرهایش محمد است. در کدکن زیارتگاهی مورد احترام اهالی آن به نام پیرِ زِرًوَند وجود دارد که به مزار شیخ ابراهیم و پدر عطار نیشابوری شناخته می شود.

کودکی عطار، با فاجعه‌ای دردناک به نام طغیان غزها همراه بود. فرض کنید کودکی 6 یا 7 ساله، حوادثی دردناک همچون اسارت سلطان به دست غزها، ویرانی شهر، شکنجه‌ها، تجاوزها، مرگ و درد و حشت را ببیند. بالطبع چنین اتفاقاتی، تاثیرات خود را در روح و روان او می‌گذارد.

بعد از این‌که فتنه غز فروکش کرد، عطار برای تحصیل علم در مکتب مشغول شد و مجذوب حکایاتی از زندگی بزرگانی چون عباس طوسی، مظفر عبادی، رکن‌الدین اکاف و محمد بن یحیی شد. علاقه عطار به این حکایات، به قدری زیاد بود که هم مشوق عطار برای زندگی عارفانه‌اش شد و هم سال‌ها بعد همه آن‌ها را در کتاب تذکره‌الاولیای خود گرد آورد.

دوران جوانی، شغل و حرفه

پدر عطار، در شهر شادیاخ، به شغل عطاری یا همان داروفروشی مشغول بوده و مهارت خاصی در این زمینه داشت. فریدالدین نیز بعد از مرگ پدر، این شغل را به علاوه طبابت، برای امرار معاش انتخاب می‌کند. اما سوال این‌جاست که چگونه یک عطار و طبیب به شاعری بزرگ، عارفی گران‌قدر و شهره تبدیل می‌شود؟

معروف‌ترین داستان نقل‌شده از انقلاب روحی عطار و تغییر طریقت او، در زیر می‌آید:

روزی درویشی به در دکان عطار می‌آید و از او با گفتن «چیزی برای خدا بدهید!» درخواست کمک می‌کند. اما عطار با وجود بارها تقاضای درویش، چیزی به او نمی‌دهد.

درویش از او می‌پرسد: ای خواجه! تو چگونه می‌خواهی از دنیا بروی؟

عطار هم به او می‌گوید: همان‌گونه که تو از دنیا می‌روی.

درویش باز می‌پرسد: تو می‌توانی مانند من بمیری؟

عطار هم در پاسخ می‌گوید: بله. درویش با شنیدن این پاسخ، کاسه چوبی‌اش را زیر سرش قرار می‌دهد و با گفتن کلمه «الله» از دنیا می‌رود. عطار با دیدن این اتفاق، متحول می‌شود و این‌گونه راه زندگیش به طور کامل تغییر می‌کند.

دوران عرفان و سال‌های پایانی عمر

عطار بعد از اتفاقی که برای درویش افتاد؛ جهت توبه نزد رکن‌الدین اکاف رفت و از آن به بعد خود را به ریاضت، مجاهدت با نفس و خدمت به این عارف مشغول کرد.

بعد از آن نیز به رسم سالکان طریقت، قسمتی از عمر خود را به شهرهایی چون مکه و ماوراءالنهر رفت. در این سفرها، بسیاری از مشایخ و بزرگان زمان خود از جمله مجدالدین بغدادی را زیارت کرد. او حتی در سال‌های پایانی عمر خود نیز دست از تلاش برای خلق آثار برنداشت و با وجود گوشه‌گیری از مردم و دوری از اجتماع، به سرودن آثار منظوم و نوشتن آثار منثور خود مشغول بود.

مذهب عطار نیشابوری

عطار نیشابوری، شاعری مسلمان و سنی مذهب بود. اما با این وجود، اشعار بسیاری از او در فضیلت‌ حضرت علی (ع)، امام حسن و حسین (ع) موجود است. همین امر باعث می‌شود که برخی نیز او را شیعه بدانند.

درگذشت عطار نیشابوری

درباره تاریخ وفات عطار نیشابوری، نقل‌های متفاوتی آورده‌اند. اما تاریخ‌نویسان، به طور کلی وفات او را در بین سال‌های 616 تا 632 هجری قمری دانسته‌اند. در میان این تاریخ‌ها، بیشتر محققان زمان وفات او را در سال 618 می‌دانند.

شیخ بهاءالدین نیز در کتاب کشکول خود از واقعه مرگ عطار نیشابوری چنین می‌گوید:

وقتی لشکر تاتار به نیشابور رسید، تمام اهالی نیشابور را قتل عام کرد. بر دوش شیخ عطار نیز ضربه شمشیر سرباز مغول خورد و شیخ با همان ضربه مهلک از دنیا رفت.

گفته‌اند که وقتی شیخ متوجه شد مرگش نزدیک است؛ روی دیوار با خون خود، این رباعی را نوشت:

در کوی تو رسم سرفرازی این است

مستان تو را کمینه‌بازی این است

با این همه رتبه هیچ نتوانم گفت

شاید که تو را بنده‎نوازی این است

آرامگاه عطار کجاست؟

آرامگاه عطار، در نزدیکی شهر نیشابور قرار دارد. این مقبره، در زمان عهد تیموریان خراب شده بود. اما به فرمان یکی از وزرای سلطان حسین، به نام امیرعلی شیرنوایی ساخته شد. در دوره پهلوی و سال 70 نیز دوباره تحت مرمت کامل قرار گرفت.

آرامگاه عطار نیشابوری، در بلوار شادیاخ یا همان عرفای کنونی است که جزء مناطق گردشگری شهر نیشابور هم محسوب می‌شود. بنای این آرامگاه، در سال 1354 به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید. این آرامگاه را به صورت هشت ضلعی و گنبدی کاشی‌کاری‌شده ساخته‌اند که در وسط بقعه نیز قبر عطار قرار دارد.

درونمایه اشعار عطار نیشابوری

عطار نیز مانند بیشتر شاعران ادوار مختلف، بی‌‎تاثیر از شرایط روز جامعه خویش نبوده و تلاش کرده با موعظه‌های مختلف و حکایات پندآموز، تحولی در اجتماع آن روزها ایجاد کند. البته اصلی‌ترین درونمایه اشعار عطار نیشابوری، عرفان اسلامی و ارتباط انسان با خدا بوده است.

کافیست کتاب الهی نامه را تورق کنید تا متوجه شوید از چه سخن می‌گوییم. عطار به دنبال این است که دستورالعملی برای ارتباط نزدیک‌تر با پروردگار و تبدیل شدن به اولیای الهی بنویسد. دستورالعملی که برای تمام دوران‌ها کاربرد داشته باشد و رنگ و بوی کهنگی به خود نگیرد.

عطار نیشابوری به شدت تحت‌تاثیر مسلمانان صوفی بوده و از عقاید آن‌ها در اشعار و ابیات خود استفاده کرده است. یکی از ویژگی‌های بسیار جالب توجه عطار این است که مفاهیم عمیق و حکیمانه را از زبان دیوانگان و ابلهان بیان می‌کند و از نظر وی، چنین راهکاری به اثرگذاری عمیق‌تر بر مخاطب منجر می‌شود.

واقعیت اینجاست که برای شناخت جریان تصوف، کتب عطار نیشابوری می‌توانند منبعی بی‌نظیر باشند و مسیری هموار بر سر راه پژوهشگران اسلامی باز خواهند کرد اما در این میان، نباید ظاهر اشعار ایشان را نادیده گرفت. ظاهری که به بهترین شکل ممکن پیرایه شده و به سمع مخاطب رسانده می‌شوند.

درونمایه منطق الطیر عطار

در هیچ دوره‌ای، داستان تمثیلی یا پندآموزی به زیبایی منطق الطیر نوشته نشده که بتواند علاوه بر گیرایی، مهمترین مفهوم عرفان را به مخاطب منتقل کند. منطق الطیر داستان مرغانی است که برای یافتن سیمرغ راهی سفری طولانی و پرماجرا به قله قاف می‌شوند. آن‌ها به راهنمایی هدهد، هفت مرحله سخت و دشوار را طی می‌کنند. در این میان، بسیاری از آن‌ها از ادامه سفر باز می‌مانند و عطای یافتن پادشاه حقیقی مرغان را به لقای آن می‌بخشند.

در نهایت، فقط 30 مرغ باقی می‌مانند و درست زمانیکه از یافتن پادشاه نااُمید شده‌اند، نگاهی به خود انداخته و درمی‌یابند که آب در کوزه و آن‌ها گرد جهان می‌گشتند. سیمرغ حقیقی در جان تک تک آن‌ها نهفته است و نیازی به یافتن او نیست.

در هیچ داستان تمثیلی دیگری، نمی‌توان به این زیبایی مفاهیم عرفانی و چیستی خالق و مخلوق را بیان کرد. عطار نیشابوری به خوبی با مفاهیم عرفانی آشناست و با کلام نظم و نثر، توانسته این مسائل عمیق و بنیادین هستی را به رشته کلام درآورد.

مهمترین ویژگی سبکی منطق الطیر به عنوان معروف‌ترین اثر عطار نیشابوری، وجه روایی آن است. عطار داستانگوی بزرگی است که در این کتاب، یکی از بهترین قصه‌های تاریخ ادبیات ایران را سروده و الهام‌بخش صدها اثر هنری شده است:

مرحبا ‌ای هدهد هادی شده/ در حقیقت پیک هر وادی شده

ای به سرحد سبا سیر تو خوش/ با سلیمان منطق الطیر تو خوش

صاحب سر سلیمان آمدی/ از تفاخر تاجور زان آمدی

دیو را در بند و زندان باز دار/ تا سلیمان را تو باشی رازدار

دیو را وقتی که در زندان کنی/ با سلیمان قصد شادروان کنی

ابیات بالا، نخستین واژه‌های منطق الطیر است که در نوع خود بی‌نظیر می‌باشد و نشان می‌دهد که عطار تا چه اندازه در روایتگری مسلط و تواناست. او برعکس تمام شاعران و نویسندگان برای ابتدای داستان خود به سراغ یکی از شخصیت‌های فرعی قصه می‌رود و با خطاب قرار دادن هدهد، داستان را پیش می‌برد. بعد از آن، به سراغ معرفی مرغان و شرح هفت مرحله از سفر آن‌ها می‌رود. این داستان از تمام جنبه‌های هنری، لفظی، غنایی و ادبی یک شاهکار به تمام معناست که بعد از گذشت سال‌ها، هنوز هم تازه و زنده به نظر می‌آید و برای کسانی که می‌خواهند طریقت عرفان را در پیش بگیرند، دستورالعملی جامع و کامل است.

آثار عطار نیشابوری

گفته شده که آثار عطار نیشابوری متعدد بوده، اما با حمله مغول، همه آن‌ها توسط این قوم سوزانده شد. لازم است بدانید که آثاری که از عطار باقی مانده، به دوره  قبل از حمله مغول برمی‌گردد که آن‌ها را نیز به شهرهایی دیگر برده‌اند. اما فهرست آثار فاخر باقی‌مانده از عطار نیشابوری در زیر می‌آید:

آثار منظوم عطار نیشابوری

• دیوان اشعار

دیوان عطار نیشابوری، مجموعه قصاید و غزلیات عرفانی، با مضمون‌های بلند صوفیانه را شامل می شود. شما می توانید به کمک پیام عدالت این دیوان را تهیه کرده و با اشعار آن بیشتر آشنا شوید.

• اسرارنامه

اسرارنامه، جزء نخستین آثار عطار است که دارای 22 مقاله و 3305 بیت درباره توحید و پیامبر اعظم (ص)، موضوعات گوناگون تصوف و بیان اهمیت عشق نسبت به خود، است.

این اثر تحت تاثیر مخزن‌الاسرار نظامی، حدیقه‌الحقیقه سنایی و تحفه‌العراقین خاقانی سروده شده است.

در سه مقاله اول این اثر، عطار به موضوعاتی نظیر توحید، ستایش پیامبر و مدح خلفای راشدین پرداخته و در مقالات بعدی مفاهیم مختلف مرتبط با عرفان و تصوف را مدنظر قرار داده است. تمرکز او در این مقالات بر نکوهش نفس اماره و اصطلاحات صوفیانه می‌باشد. یکی‌دیگر از موضوعاتی که او بسیار بر آن تاکید داشته، نکوهش عقل استدلالی است.

عطار اشاره کرده است که تمام چیزهایی که در این دنیا وجود دارند و ما درک می‌کنیم، تنها نمود ظاهری است نه باطن و حقیقت آن‌ها. او در مقاله هشتم به موضوعات فلسفی و عارفانه و در مقاله نهم به معاد و آخرت پرداخته و تا آخر کتاب بر همین موضوع متمرکز است.

در ادامه ابیاتی از این مثنوی را می‌خوانیم:

خوش است این کهنه دیر پرفسانه

اگر نه مردنستی در میانه

درین محنت سرا اینست ماتم

که ما را می‌بنگذارند با هم

خوشستی زندگانی و کیستی

اگر نه مرگ ناخوش درپیستی

نشاط ار هست بی دوران غم نیست

وجود ار هست بی خوف عدم نیست

خوشی جویی ز عالم سرکشی را

ز عالم نیست دورانی خوشی را

شراب خوش گوارش آتشی دان

سراسر خوشی او ناخوشی دان

گلاب و مشک عالم اشک و خونست

خوشی جستن ز اشک و خون جنونست

• الهی‌نامه

این اثر سرشار از داستان‌های زیبای کوتاه و بلند در بین داستانی بلند است که با ستایش خداوند و سخن از پیامبر و خلفای چهارگانه آغاز می شود.

این مثنوی عارفانه، بیش از 6500 بیت و 22 مقاله دارد. داستان اصلی، قصه یک پادشاه را بیان می‌کند که به دنبال برآورده کردن آرزوهای گوناگون شش فرزند خود می‌باشد.

عطار نحوه تلاش‌های پدر و اجابت خواسته‌های فرزندان را با زبانی شیرین و ساده بیان می‌کند. این اثر فاخر بر وزن خسرو و شیرین نظامی سروده شده است. در ادامه مناجات عطار در ابتدای الهی‌نامه را می‌خوانیم:

بنام کردگار هفت افلاک

که پیدا کرد آدم از کفی خاک

خداوندی که ذاتش بی‌زوالست

خرد در وصف ذاتش گنگ و لالست

زمین و آسمان از اوست پیدا

نمود جسم و جان از اوست پیدا

مه و خورشید نور هستی اوست

فلک بالا زمین در پستی اوست

ز وصفش جانها حیران بمانده

خرد انگشت در دندان بمانده

صفات لایزالش کس ندانست

هر آن وصفی که گوئی بیش ازانست

دو عالم قدرة بیچون اویست

درون جانها در گفت و گویست

• منطق‌الطیر (مقامات‌الطیور)

این اثر، شرح سفر پرندگان به درگاه سیمرغ و بیان داستان عاشقی زاهد به نام صنعان در 408 بیت را شامل می شود.

منطق‌الطیر عطار یکی از برجسته‌ترین آثار منظوم ایرانی است که با موضوع عارفانه سروده شده است. به طور کلی عطار در این کتاب خود سفر مرغانی که با هدایت هدهد به دنبال سیمرغ هستند، بیان می‌کند.

در طول این سفر بسیاری از آن‌ها از رسیدن به سیمرغ جا می‌مانند، گروهی تسلیم می‌شوند و حتی برخی از بین می‌روند و در نهایت تنها 30 مرغ باقی می‌مانند که همان سیمرغ مورد نظر داستان هستند.

این سفر شامل هفت وادی طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر می‌باشد. در ادامه بخشی از حکایت پروانه‌ها را که به دنبال شمع بودند، می‌خوانیم:

یک شبی پروانگان جمع امدند

در مضیقی طالب شمع آمدند

جملگی گفتند می باید یکی

کو خبر دارد زمطلوب اندکی

شد یکی پروانه تا قصری زدور

در فضای قصر از شمع نور

بازگشت ودفتر خود باز کرد

وصف او در خورد فهم اغاز کرد

ناقدی کوداشت درمجمع مهی

گفت اورا نیست از شمع اگهی

شد یکی دیگر گذشت ازنوردر

خویشتن بر شمع زد از دورتر

پرزنان در پرتو مطلوب شد

شمع غالب گشت واومطلوب شد

بازگشت اونیز مشتی راز گفت

از وصال شمع شرحی باز گفت

• مصیبت نامه

یکی دیگر از آثار منظوم عطار، مصیبت نامه است که شامل مصیبت‌های روحانی سالک، بیان حکایات جذاب و خواندنی است و مهم‌ترین منظومه عطار بعد از منطق‌الطیر محسوب می شود.

• مختار نامه

این مجموعه، رباعیاتی در موضوعات مختلف را شامل می شود که در 50 باب آورده شده اند.

از دیگر آثار مثنوی عطار، می‌توان به اشترنامه، بیان ارشاد، جواهرنامه، جوهرالذات، جیدرنامه، خسرونامه، دیوان قصاید و غزلیات، سی‎‌فصل، شرح‌القلب، گل و هرمز، لسان‌الغیب، مظهرالعجایب، نزهت‌الاحباب، هیلاج‌نامه، وصلت‌نامه و ولدنامه نام برد.

آثار منثور عطار نیشابوری

کتاب اخوان‌الصفا و تذکره‌الاولیا از آثار منثور عطار است. او در کتاب تذکره‌الاولیا، سرگذشت 97 تن از اولیا و مشایخ تصوف را نوشته است.

آثار منسوب به عطار نیشابوری

کتاب‌هایی نظیر بی‌سرنامه، بلبل‌نامه و پندنامه، به این شاعر منسوب می‌شود.

سبک عطار نیشابوری

هر شاعری، سبک مخصوص به خود را برای شاعری دارد. عطار نیشابوری نیز با سبک‌هایی متنوع، به خلق آثار ادبی زیبا و فاخری در زمان حیات خود مشغول بوده است. مثنوی، نثر، غزل و رباعیات از مهم‌ترین سبک‌های استفاده‌ شده توسط عطار است.

یکی از چیزهایی که امروزه نسبت به گذشته غریب واقع شده، مطالعه آثار شعرای بزرگ و اصیل ایرانی است. شما می‌توانید برای کمک به زنده نگه داشتن فرهنگ غنی ایرانی، آثاری چون دیوان عطار، دیوان حافظ، کلیات سعدی و بوستان سعدی را به اطرافیانتان هدیه دهید.

انتشارات پیام عدالت، یکی از عرضه کنندگان نفیس‌ترین کتب شعر است و شما می‌توانید با تهیه کتب نفیس از پیام عدالت و مشغول شدن با اشعار عاشقانه حافظ، سعدی و شاعران معاصری همچون پروین اعتصامی، روح خود را به آرامشی ماندگار و دوست‌داشتنی دعوت کنید.