به عنوان یک ایرانی و پارسی زبان حتما نام کتاب داستان های هزار و یک شب را شنیده اید. چه کتاب را خوانده باشید و چه نخوانده باشید به طور کلی و خلاصه می دانید که این کتاب روایتگر شهرزاد قصه گویی است که برای پادشاهی ظالم و مستبد هزار و یک شب قصه می گوید. اما چه اتفاقی افتاد که سرنوشت شهرزاد به پادشاه گره خود و او ملزم شد که هزار و یک شب پیاپی برای او قصه بگوید؟ چرا کتاب داستان های هزار یک شب به عنوان یکی از آثار تاثیر گذار و نام آشنای ادبیات شرق در ایران و جهان شناخته شده است؟
در این مقاله با ما همراه باشید تا این کتاب ارزشمند و بسیار کهن ادبیات مشرق زمین را به طور کامل معرفی کرده و از دیدگاه اجتماعی و ادبی بررسی کنیم.
خلاصه کتاب داستان های هزار و یک شب
ماجرای هزار و یک شب قصه گویی شهرزاد، از جایی آغاز می شود که پادشاهی به نام شهریار که در جزیره ای در خاورمیانه فرمانروایی می کرده است؛ مورد خیانت همسرش قرار می گیرد. همسر پادشاه آن سرزمین، در زمان غیاب او بارها به او خیانت کرده بود. شهریار از این اتفاق بسیار خشمگین و رنجیده خاطر می شود و بعد از کشتن همسرش و تمام افرادی که در خیانت های همسرش همکاری کرده بودند؛دست به انتقامی بزرگ از زنان می زند و هر شب یکی از دختران شهر را به عقد خود در می آورد و صبح به قتل می رساند تا آن ها فرصت خیانت به او را نداشته باشند.
شاه مستبد داستان های هزار و یک شب وزیری داشته که وظیفه اش پیدا کردن دختر برای شهریار بوده است. بعد از گذشت مدتی که دیگر دختران کمی برای شاه باقی مانده بودند، نوبت به دختران وزیر شهریار، یعنی شهرزاد و دنیا زاد می رسد. شهرزاد که دختر بزرگ تر وزیر بوده به پیشنهاد خودش به عقد شهریار در می آید.
شبی که شهرزاد پیش شهریار است به او می گوید که خواهر کوچکش دنیا زاد عادت دارد هر شب با قصه های او به خواب برود و از شهریار درخواست می کند در شب آخر عمرش دنیازاد به قصر بیاید تا برای آخرین بار برای خواهرش قصه شب بگوید. شهریار قبول می کند. شهرزاد در حضور شهریار برای دنیا زاد قصه گویی می کند و سپیده دم، در اوج داستان، قصه گویی را به پایان می رساند. شهریار که مسحور و غرق قصه گویی شهرزاد شده به او مهلت می دهد و کشتن او را به بعد موکول می کند تا فردا شب بتواند ادامه قصه را بشنود.
شهرزاد که قهرمان با هوش داستان ما می باشد با ذکاوت و هنر قصه گویی اش هر شب قصه ها را در اوج تمام می کند و پایان هر قصه را به ابتدای قصه دیگر گره می زند تا بتواند با ادامه دادن قصه گویی ها، خودش، خواهرش و دیگر زنان باقی مانده سرزمینش را نجات دهد. منبع قصه های شهرزاد تخیل خویش و قصه هایی بوده است که پدرش از سفرهای مختلف به عنوان وزیر برای او تعریف می کرده است.
پیدایش کتاب داستان های هزار و یک شب
طبق دایره المعارف بیریتانیکا اگرچه نام شخصیت های اصلی کتاب ایرانی است؛ اما روایت قاب احتمالا هندی است. از سوی دیگر میزان اسامی عربی در داستان ها نسبت بالاتری به اسامی ملیت های دیگری دارد. منشاء داستان ها از کشورهای مختلف خاورمیانه شامل هند، ایران، عراق، ترکیه و یونان می باشد. به دلیل کهن بودن اولین نسخه این کتاب و ترجمه های متعددی که طی قرن های مختلف از این کتاب انجام شده است؛ نویسنده و مبداء واحدی برای این کتاب وجود ندارد و این کتاب فوق العاده، اثری جمعی و چند ملیتی محسوب می شود.
همینطور که اشاره کردیم این اثر ارزنده بارها ترجمه شده است. کتاب هزار و یک شب به گفته علی اصغر حکمت قبل از دوره هخامنشی در هند به وجود آمده است و سپس قبل از حمله اسکندر به فارسی باستان ترجمه شده است. در قرن سوم هجری بعد از حمله اعراب در بغداد، از پهلوی به عربی برگردانده شده است. متاسفانه اصل نسخه پهلوی آن، در همان زمان نابود شده است.
کتاب هزار و یک شب نسخه های متعددی دارد. یکی از اولین نسخه های آن، نسخه هندی می باشد که پیش از دوره هخامنشی به زبان سانسکریت نوشته شده است. بعد از آن، این کتاب به ایران رسیده و نسخه ایرانی هزار و یک شب که ترجمه ای از نسخه سانسکریت به فارسی باستان بوده است، در آن زمان خلق شده است. نسخه عربی این کتاب از فارسی پهلوی به عربی ترجمه شده است. در قرن هجدهم که داستان های شگفت انگیز هزار و یک شب مورد توجه اروپاییان قرار گرفته به زبان های مختلف اروپایی از جمله انگلیسی و فرانسوی ترجمه شده است. طی فرآیند هر ترجمه در قرن های مختلف، تعدادی داستان جدید به آن اضافه شده است و به داستان های دیگر، جزئیات و لایه های بیشتری افزوده شده است.
نسخه کنونی فارسی که در ایران به چاپ می رسد؛ نسخه ای است که عبداللطیف طسوجی با همکاری میرزا محمد علی‌خان سدهی اصفهانی متخلص به سروش و ملقب به شمس الشعرا اصفهانی ترجمه کرده است. این ترجمه از نسخه عربی این کتاب به اسم «الف لیله و لیله» در زمان محمدشاه و پسرش ناصرالدین شاه به فارسی برگردانه شد. وظیفه ترجمه نثر آن با ملا عبدالطیف طسوجی بود و ترجمه و انتخاب شعرهای جایگزین فارسی آن بر عهده میرزا محمد علی خان سدهی اصفهانی متخلص به سروش بود. سرانجام این نسخه به چاپ سنگی رسید.
کتاب هزار و یک شب پیام عدالت متن کامل ترجمه این دو استاد بزرگ است.
معرفی مترجمان کتاب داستان های هزار و یک شب
ملا عبدالطیف طسوجی
عبداللطیف طسوجی مترجم، فاضل و نویسنده دوره قاجار بود. او به فارسی و عربی و علوم دینی تسلط داشت و معلم شاهزاده ناصرالدین میرزا، ولیعهد آن زمان بود. نسخه ترجمه شده کتاب داستان های هزار و یک شب در سال ۱۲۶۱ هجری قمری در چاپخانه سنگی تبریز به چاپ رسید. میرزا علی خوشنویس در کتاب الماثر و الآثار در صفحه ۲۰۲ راجع به عبداللطیف طسوجی و ترجمه اش این چنین نوشته است:
«میرزا عبداللطیف طسوجی ادیبی اریب بود و به حکم بندگان اعلیحضرت شهریاری دام سلطانه کتاب الف لیله و لیله را از عربی به فارسی نقل نمود و اثری لایق گذاشت.»
میرزا محمد علی خان سدهی اصفهانی
میرزا محمد علی سدهی اصفهانی ملقب به شمس الشعراء، شاعر دربار قاجار بود و بیش از همه در قصیده سرایی به سبک اشعار دیوان حافظ، بوستان سعدی نفیس و شاعران سبک عراقی توانمند بود. او ملک الشعراء دربار ناصر الدین شاه بود و پیش وی از مقام و جایگاه بالایی برخوردار بود. او وظیفه ترجمه و انتخاب شعر در کتاب «الف لیله و لیله» را داشت.
داستان های نقل شده در کتاب هزار و یک شب
چند تا از داستان های معروف هزار و یک شب که از آن ها فیلم و انیمیشن ساخته شده است؛ علاءالدین و چراغ جادو، سفرهای سند باد و علی بابا و چهل دزد بغداد می باشد. به طور کلی داستان های کتاب هزار و یک شب در شهرهای خاورمیانه نقل می شود و در آن ها از عناصر افسانه ای ادبیات مشرق زمین مانند جن و پری، غول، جادوگر و طلسم استفاده شده است. این قصه های شامل انواع داستان های تاریخی، عاشقانه، تراژدی و حتی کمدی می باشند.
این داستان ها با قصه گویی هنرمندانه شهرزاد با ایجاد تعلیق و کشش بالا روایت می شوند. در پایان هر شب شهرزاد به شکل های مختلف از جمله درخواست عفو از پادشاه، به رحم آمدن دل پادشاه به علت دیدن فرزندانشان و پرت شدن حواس شهریار یا به خواب رفتن او، نجات پیدا می کند.
نکته دیگری که درباره پایان داستان ها وجود دارد این است که؛ اغلب قصه ها با جمله « و آن ها تا زمانی که فرشته مرگ، نابود کننده لذت های زمینی به دیدارشان بیاید؛ به خوبی و خوشی زندگی کردند.» این پایان بندی به نوعی اشاره مداوم به مرگ در داستان ها می باشد. این نوع اختتامیه زمانی در داستان رخ می دهد که گره داستان باز شده است و شخصیت به خوشبختی و یا ثروتی از طرف پادشاه یا شاهزاده ای رسیده است. این پایان بندی این مفهوم را می خواهد نشان دهد که مرگ وقتی می آید که زمان آن فرا رسیده است و هیچ کس نمی تواند از آن در امان بماند.
همچنین داستان های شهرزاد طی زمان از نظر تم داستانی تغییر می کنند و با حال و هوای شهرزاد قصه گو ارتباط دارند. داستان های اول شهرزاد، تاریک و سیاه هستند اما طی زمان داستان ها روشن و روشن تر می شوند و از سیاهی آن ها آرام آرام کاسته می شود. در داستان های پایانی، بیشتر درمورد ارزشهای اجتماعی و ماجراجویی صحبت می شود و پرسش هایی مانند ما چه انسانهایی هستیم؟ در زندگی چه می کنیم؟ هدف ما از زندگی چیست؟ چگونه شهروندان بهتری می شویم؟ مطرح شده و در خلال داستان ها پاسخ داده می شود.
تحلیل شخصیت شهرزاد، قهرمان داستان های هزار و یک شب
شهرزاد در داستان های هزار یک و شب دارای کهن الگوی قهرمان است؛ او با دیدن کشته شدن زنان سرزمینش جان خود را به خطر می اندازد و نقشه ای خطرناک برای نجات خود و زنان کشورش طراحی می کند. او به پیشنهاد خودش به عقد شهریار در می آید در حالی که پدرش که وزیر بوده است؛ به او التماس می کند که اینکار را نکند و راهی برای نجات او و خواهرش پیدا می کند. شهرزاد دارای شخصیتی جسور، شجاع، زیرک و قوی است که می خواهد به جنایت های پادشاه پایان دهد.
شهرزاد قدرت زیادی در برابر پادشاه ستمگر داستان ما دارد. او علاوه بر اینکه می تواند خودش و زنان دیگر را هزار و یک شب معادل حدودا سه سال نجات دهد؛ طی روند قصه گویی اش با هوشمندی، داستان هایی را انتخاب می کند که به واسطه آن ها بتواند روی پادشاه اثر بگذارد و او را به بخشش تشویق کند. شهرزاد با روش داستان پردازی و طی گفت و گوهای بعد تعریف قصه های برای پادشاه، او را مانند یک روان درمانگر حرفه ای تحت درمان قرار می دهد و تلاش می کند روی ناخودآگاه او تاثیر بگذارد تا دل و ذهن او را از انتقام و ستم پاک کند.
شهرزاد در میان قصه های مختلفش مفاهیم انسانی را جای می دهد و با روایت داستان هایی از هارون الرشید، شخصیت تاریخی و حاکمی عادل تلاش می کند به شهریار نشان دهد که یک حاکم می تواند بین شهروندان فرق نگذارد و مهربان و عادل باشد. شهرزاد تلاش می کرد با آشنا کردن شهریار با هارون الرشید که شخصیت متضاد او می باشد؛ روی او اثر بگذارد.
نکته مهم دیگری که درباره شهرزاد وجود دارد این است که با توجه به مبداء پیدایش داستان که خاورمیانه است؛ شهرزاد به عنوان یک زن در جایگاه قهرمان و نقش اصلی قرار دارد و برعکس اکثر داستان های کهن منطقه مشرق زمین، شخصیت اصلی مرد نیست. همچنین شهرزاد شجاع و قوی است و روی پادشاه قدرتمند داستان اثرات زیادی می گذارد و نجات دهنده زنان کشورش می شود. که این ویژگی ها در ادبیات شرق از یک شخصیت زن داستانی کم تر دیده می شود. شخصیت شهرزاد از نظر ویژگی های شجاعت و درایت به شخصیت گردآفرید در داستان های شاهنامه فردوسی شباهت دارد.
تاثیرات داستان های هزار و یک شب در جهان
قصه های هزار و یک شب که یک اثر بی نظیر و با قدمت بالا می باشد؛ برای قرن های متمادی، تخیل نسل های مختلف در سراسر جهان را تحت تاثیر قرار داده است. داستان های هزار و یک شب ارمغان ادبیات عربی، اسلامی و خاورمیانه به جهان است. این مجموعه داستان شگفت انگیز تا به امروز روی فرم های مختلف هنر، مانند موسیقی و سینما تاثیر گذاشته است. این اثر از طریق داستان های افسانه ای نقل شده، داستان های جادویی پر از ماجراجویی اقتباسی و نمایش مدرن آن به عنوان فیلم های سینمایی هالیوود یا انیمیشن های دیزنی کاملا مشهود است. کم تر کسی را می توان پیدا کرد که با داستان های علاء الدین، علی بابا و سندباد آشنا نباشد.
علاوه بر این اقتباس های سینمایی، شخصیت های غول، جن، حوری و عفریته از طریق داستان های هزار و یک شب در غرب شناخته شده و وارد ادبیات غرب شده است. طی قرن های دراز داستان های هزار و یک شب بارها به زبان های مختلف مانند عربی سوریه و عربی مصری ترجمه شده است و با قلم افراد مختلف بازنویسی و تکمیل شده است. طی داد و ستد فرهنگی که از طریق تجارت، سفر و جنگ در خاورمیانه اتفاق افتاده است نیز داستان هایی برگرفته از مناطق مختلف به ان اضافه شده است. در داستان های هزار و یک شب علاوه بر شخصیت ها و وقایع تخیلی، به وقایع تاریخی از جمله حمله مغول ها و جنگ های صلیبی نیر اشاره شده است.
در قرن هجدهم اروپایی ها مجذوب این مجموعه داستان شرقی شدند. آن زمان هیچ ترجمه اروپایی برای آن وجود نداشت. اولین ترجمه کامل این اثر توسط آنتوان گالند در اوایل قرن هجدهم به فرانسه انجام شد. بعد از ان هزار و یک شب به زبان های مختلف اروپایی از جمله انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و… ترجمه شد. معروف ترین ترجمه این اثر بی نظیر توسط سر ریچارد برتون در حدود سال ۱۸۸۵ انجام شد.
نویسنده های مشهور و اثر گذاری همچون ادگار آلن پو، رابرت لوئیس استیونسون، تولستوی، ساموئل تیلور و استیون کینگ تحت تاثیر داستان های هزار و یک شب آثاری خلق کرده اند.
پاسخ به چند پرسش جالب درباره داستان های هزار و یک شب
- هزار و یک شب معادل با چند سال می شود؟
با تقسیم ساده هزار و یک شب بر سیصد و شصت و پنج روز که یک سال را تشکیل می دهد به عدد ۲.۷۴۲۴ می رسیم که در واقع حدودا می شود ۲ سال و ۷ ماه.
- در هزار و یک شب، شهرزاد چند قصه تعریف می کند؟
با توجه به روش قصه گویی شهرزاد که هر قصه را طی چندین شب تعریف می کرد در هزار و یک شبُ حدودا ۲۰۰ قصه تعریف شده است.
- روش قصه گویی شهرزاد چیست؟
روش روایت گری شهرزاد، داستان در داستان یا روایت تعبیه شده نامیده می شود. در این روش شهرزاد تنها یکی از راویان قصه است و در میان قصه ها راویان دیگری ظاهر می شوند برای مثال شخصیت قصه ها خودشان راوی قصه بعدی می شوند. به این صورت که یک شخصیت درون داستان اول، روایت گر داستان دوم می‌شود و این روند ادامه پیدا می کند و در نتیجه داستان های تو در تو شکل می گیرد.
و در آخر …
در پایان کتاب، بعد از تلاش های زیاد شهرزاد طی سه سال متوالی، او دارای فرزندانی از پادشاه شده و هر شب بدون استثنا برای او قصه گفته است. تلاش های به ثمر می نشیند و شهریار علاوه بر تغییر و تحولی که می کند؛ عاشق او می شود و ظلم، ستم و کینه بزرگ خود را کنار می گذارد و شهرزاد را همسر خود و ملکه سرزمین معرفی می کند.
زیباترین کتاب دنیاااااا