قالب شعری مثنوی یکی از اولین قالب‌های شعری ادبیات فارسی به حساب می‌آید که با قافیه‌های متفاوت در هر بیت شناخته می‌شود. از این رو برای ابیات طولانی و روایت داستان‌ها نظیر شاهنامه بسیار مناسب است؛ چرا که تنوع در ابیات حفظ می‌شود و دست شاعر برای انتخاب وزن و قافیه باز است. از قدیمی‌ترین آثاری که در این قالب شعری خلق شده، می‌توان به برگردان فارسی کلیله و دمنه از رودکی اشاره کرد که متاسفانه امروزه تنها چند بیت از آن باقی مانده است.
مثنوی در لغت به معنای مزدوج یا دوگانی است و ریشه آن به کلمه مثنی بر می‌گردد. می‌توان گفت این قالب شعری مخصوص ادبیات فارسی است؛ زیرا در بین اعراب محبوبیتی پیدا نکرد اما بزرگ‌ترین آثار حماسی و عاشقانه ایران با استفاده از آن به نظم درآمده است.
موضوعات قالب شعری مثنوی چیست؟
این قالب برای پرداختن به موضوعات مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ادامه با اصلی‌ترین مضامین آن آشنا می‌شویم.
حماسی: از جمله معروف‌ترین آثار حماسی که در این قالب سروده شده‌اند، می‌توان به شاهنامه فردوسی و اسکندرنامه اشاره کرد.
عارفانه: در میان آثار عارفانه، منطق الطیر عطار نیشابوری و مثنوی معنوی در این قالب خلق شده‌اند.
تعلیمی: بوستان سعدی یکی از آثار تعلیمی و اخلاقی است که در این قالب شعری به نظم درآورده شده است.
عاشقانه: خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی نمونه‌هایی از آثار عاشقانه قالب مثنوی به شمار می‌روند.
ساختار و شکل قالب شعری مثنوی
همان‌طور که اشاره شد، در این قالب هر بیت قافیه جداگانه‌ای دارد که این ویژگی باعث می‌شود محدودیتی در تعداد بیت‌ها وجود نداشته باشد؛ به طوری که بسیاری از آثار برجسته ادبیات که با این ساختار سروده شده‌اند، دارای حدود 5000 بیت می‌باشند. توجه داشته باشید که در این قالب، وجود حداقل 2 بیت الزامی است.
نحوه قرارگیری وزن و قافیه در قالب مثنوی به شکل زیر است:
7 وزن رایج در قالب شعری مثنوی
وزن‌های مختلفی در این قالب شعری استفاده می‌شود. در این مقاله با پرکاربردترین اوزان آن بیشتر آشنا می‌شویم.
وزن فعولن فعولن فعولن فعل
در ابیات زیر که از شاهنامه فردوسی می‌باشد، می‌توان به وضوح این وزن را احساس کرد:
چو از دفتر این داستان‌ها بسی همی خواند خواننده بر هر کسی
جهان دل نهاده بدین داستان همان بخردان نیز و هم راستان
جوانی بیامد گشاده زبان سخن گفتن خوب و طبع روان
به شعر آرم این نامه را گفت من از او شادمان شد دل انجمن
جوانیش را خوی بد یار بود ابا بد همیشه به پیکار بود
وزن مفتعلن مفتعلن مفتعل
اثر درخشان مخزن‌الاسرار با مضمون پند و حکمت با این وزن سروده شده است:
ای همه هستی ز تو پیدا شده خاک ضعیف از تو توانا شده
زیرنشین عَلَمت کائنات ما به تو قائم چو تو قائم به ذات
هستیِ تو صورتِ پیوند نی تو بِه کَس و کَس به‌تو مانندْ نی
آنچه تَغَیُّر نپذیرد تویی وانکه نمرده‌ست و نمیرد تویی
ما همه فانی و بقا بس تو راست ملک تعالی و تقدُّس تو راست
وزن مفاعیلن مفاعیلن فعولن
این وزن برای داستان‌های عاشقانه‌ای همچون خسرو و شیرین به کار رفته است:
زمین بوسید پیش تخت پرویز فرو گفت این سخن‌های دل‌آویز
که گر فرمان دهد شاه جهانم بگویم صد یک از چیزی که دانم
اشارت کرد خسرو کای جوان‌مرد بگو گرم و مکن هنگامه را سرد
زبان بگشاد شاپورِ سخن‌گوی سخن را بهره داد از رنگ و از بوی
که تا گیتی است، گیتی بنده بادت زمانه سال و مه فرخنده بادت
وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
این وزن، بیشتر برای داستان‌های پندآموز و مضامین عارفانه مانند منطق الطیر عطار و مثنوی معنوی به کار می‌رود.
بشنو این نی چون شکایت می‌کند از جدایی‌ها حکایت می‌کند
کز نیستان تا مرا ببریده‌اند در نفیرم مرد و زن نالیده‌اند
سینه خواهم شرحه شرحه از فراق تا بگویم شرح درد اشتیاق
هر کسی کو دور ماند از اصل خویش باز جوید روزگار وصل خویش
من به هر جمعیتی نالان شدم جفت بدحالان و خوش‌حالان شدم
وزن فاعلاتن مفاعلن فعلن
این وزن، ضربی شاد و آهنگین دارد که آن را برای مضامین بزمی مانند هفت پیکر مناسب می‌سازد. جالب است بدانید حدیقه سنایی نیز در این وزن سروده شده است. شعر زیر بخشی از هفت پیکر را می‌خوانیم:
ای جهان دیده بودِ خویش از تو هیچ بودی نبوده پیش از تو
در بدایت بدایت همه چیز در نهایت نهایت همه چیز
ای برآرنده سپهر بلند انجم افروز و انجمن پیوند
آفرینندهٔ خزاین جود مبدع و آفریدگار وجود
سازمند از تو گشته کار همه ای همه و آفریدگار همه
وزن فعلاتن فعلاتن فعلن
هفت اورنگ جامی شناخته‌شده‌ترین اثر در این وزن عروضی است:
ای که از طبع فرومایه خویش می زنی گام پی وایه خویش
خاطر از وایه خود خالی کن زین هنر پایه خود عالی کن
بهر خود گرمی جز سردی نیست سردی آیین جوانمردی نیست
چند روزی ز قوی دینان باش در پی حاجت مسکینان باش
شمع شو شمع که خود را سوزی تا به آن بزم کسان افروزی
وزن مفعولن مفاعیلن فعولن
لیلی و مجنون نظامی در این وزن سروده شده است:
دانش طلب و بزرگی آموز تا به نگرند روزت از روز
نام و نسبت به خردسالی‌ست نسل از شجر بزرگ خالی‌ست
جایی که بزرگ بایدت بود فرزندی من ندارتت سود
چون شیر به خود سپه‌شکن باش فرزند خصال خویشتن باش
دولت طلبی، سبب نگه‌دار با خلق خدا ادب نگه‌دار
قالب شعری مثنوی چه تفاوتی با قصیده دارد؟
این دو قالب شعری در چند مورد با یک‌دیگر متفاوت هستند. در ادامه با این موارد آشنا می‌شویم.
زمان
قالب شعری مثنوی از زمان پیدایش خود یعنی قرن چهارم هجری رواج داشته و تاکنون از آن استفاده می‌شود. در حالی که قصیده در قرن 4 آغاز شد و تا قرن هفت مورد استفاده قرار می‌گرفت.
ساختار ابیات
در قالب شعری مثنوی هر بیت قافیه‌ای جداگانه دارد، در حالی که در قصیده قافیه مصرع اول با مصرع‌های زوج بقیه بیت‌ها هم‌قافیه است.
وزن
همان‌طور که دیدیم در قالب مثنوی سروده‌ها از وزن خاصی پیروی می‌کنند، در حالی که در قصیده ابیات، وزن مشخصی ندارند.
موضوع
شاید بتوان گفت اصلی‌ترین تفاوت این دو نوع قالب شعری، در موضوع آن‌ها می‌باشد. مثنوی بیشتر در آثاری با مضامین عاشقانه، عارفانه و حماسی به کار می‌رفته، در حالی که قصیده برای مدح و ستایش سلاطین استفاده می‌شد. اگر چه آثار اندکی با موضوعات عرفانی هم در میان آن‌ها می‌توان یافت.
کلام آخر
در این مقاله از انتشارات پیام عدالت، تلاش کردیم تا به معرفی کامل قالب شعری مثنوی به همراه اصلی‌ترین موضوعات آن بپردازیم. بسیاری از آثار برجسته ادبیات غنی کشورمان با استفاده از اصول این قالب خلق شده‌اند؛ بنابراین با شناخت اوزان و اصول آن می‌توانید با دیدی فنی‌تر اشعار را مطالعه کنید و لذت ببرید.