یکی از شناخته‌شده‌ترین شاعران و داستان‌سرایان حوزه ادبیات عاشقانه و عارفانه فارسی، بی‌شک نظامی گنجوی است. سبک منحصربه فرد و آثار درخشان این شاعر پارسی‌زبان، آن چنان تاثیرگذار بوده که بسیاری از فعالان این حوزه به پیروی از آن روی آورده‌اند. فعالیت‌های نظامی تنها به شعر و داستان محدود نمی‌شد و در حوزه‌های نجوم، فقه، علوم انسانی و … نیز شهرت زیادی داشت.
جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد ملقب به نظام‌الدین و متخلص به نظامی در سده ششم هجری می‌زیست. اطلاعات دقیقی از زندگی این شاعر بلندآوازه نظیر خانواده، محل تولد، تاریخ وفات و … در دسترس نیست؛ اما می‌توان اشعار او را به عنوان معتبرترین منبع در نظر گرفت. او در جایی به این شکل خود را معرفی کرده است:
در خط نظامی ار نهی گام بینی عدد هزار و یک نام
والیاس که الف بری ز لامش هم با نود و نه است نامشز این‌گونه هزار و یک حصارم با صد کم یک سلیح دارم
گر شد پدرم به سنت جد یوسف، پسر زکی مؤید
در این مقاله قصد داریم زندگی‌نامه نظامی گنجوی، این شاعر فارسی‌گوی پرآوازه را مورد بررسی قرار دهیم.
نظامی گنجوی که بود؟
نظامی در شهر گنجه واقع در جمهوری آذربایجان، که بخشی از ایران به حساب می‌آمد، چشم به جهان گشود و تمام طول عمر خود را در همین شهر سپری کرد. طبق گفته‌های خود او، مادرش از اشراف کرد و پدرش دهقانی ایرانی بود. متاسفانه این شاعر بنام خیلی زود از نعمت داشتن پدر و مادر محروم شد.
دهقان فصیح پارسی زاد از حال عرب چنین کند یاد
گنجوی در زندگی شخصی و عاطفی خود بارها دچار رنج و فقدان شد. همسر اول او زمانی که فرزندش تنها 7 سال داشت، از دنیا رفت و داغ عمیقی بر دلش برجای گذاشت. آشنایی با زندگی‌نامه نظامی گنجوی می‌تواند به ما در درک مضامین آثارش کمک زیادی کند.
این حکیم همزمان با دوران اتابکان آذربایجان می‌زیست اما علاقه‌اش به زهد و عرفان باعث شده بود تا از نزدیکی به دربار سلاطین و مدح و ستایش آن‌ها، بپرهیزد.
نقش برجسته این شاعر نامدار در ادبیات فارسی باعث شده تا روز 21 اسفند در تقویم رسمی ایران به روز بزرگداشت نظامی گنجوی اختصاص یابد.
بهترین آثار نظامی گنجوی
بدون اغراق تمامی آثار نظامی از شهرت جهانی برخوردارند و جزو بهترین کتب ادبیات کلاسیک ایران به شمار می‌روند. ما در این جا می‌خواهیم به بهترین نوشته‌های او بر اساس ترتیب زمان بپردازیم. خمسه (پنج گنج) نظامی که معروف‌ترین اثر آن به حساب می‌آید، شامل 5 شاهکار ادبی می‌باشد:
مخزن الاسرار
این کتاب که در دسته ادبیات تعلیمی قرار می‌گیرد، بین سال‌های ۵۶۱ و ۵۶۹ قمری به نگارش در آمده است. مخزن الاسرار، در واقع اولین اثر نظامی از مجموعه خمسه می‌باشد که در قالب شعری مثنوی سروده شده و حدود 2260 بیت دارد. گفته می‌شود این اثر از روی ادب و احترام به بهرامشاه بن داوود، والی آذربایجان، تقدیم شده است. مثنوی مخزن الاسرار از دو بخش رمزنامه و پندنامه تشکیل شده که مضامین مختلفی نظیر خداشناسی و فضائل اخلاقی را در بر گفته است. نظامی در این مثنوی، مخاطب را به خودشناسی و دوراندیشی دعوت می‌کند.
خسرو و شیرین
قطعا تا به حال با این اثر معروف آشنا شده‌اید. خسرو و شیرین داستانی عاشقانه با درون مایه‌های سیاسی، اخلاقی و نظامی است که عشق آتشین خسروپرویز، پادشاه بزرگ ساسانی به شیرین، شاهزاده ارمنی و رقابت او با فرهاد سنگ تراش را نقل می‌کند. این اثر به درخواست سلطان ارسلان (پادشاه سلجوقی) سروده شده است. این داستان توسط شاعران دیگری مانند فردوسی مورد توجه قرار گرفته است اما تمرکز داستان او بر عشق پاک میان شیرین و فرهاد می‌باشد. مثنوی خسرو و شیرین در قالب 6500 بیت و در سال‌های بین ۵۷۱ تا ۵۷۸ قمری خلق شده است. در ادامه بخشی از مناظره خسرو و فرهاد را که اوج داستان محسوب می‌شود، می‌خوانیم:
نخستین بار گفتش کَز کجایی؟ بگفت از دار ملک آشنایی
بگفت آن جا به صنعت در چه کوشند؟ بگفت انده خرند و جان فروشند
بگفتا جان‌فروشی در ادب نی بگفت از عشق‌باز‌ان این عجب نیست
بگفت از دل شدی عاشق بدین‌سان بگفت از دل تو می‌گویی، من از جان
بگفتا عشق شیرین بر تو چون است؟ بگفت از جان شیرینم فزون است
بگفتا هر شبش بینی چو مهتا بگفت آری چو خواب آید، کجا خواب؟
بگفتا دل ز مهرش کی کنی پاک؟ بگفت آن گه که باشم خفته در خاک
بگفتا گر خرامی در سرایش؟ بگفت اندازم این سر زیر پایش
بگفتا گر کند چشم تو را ریش بگفت این چشم دیگر دارمش پیش
بگفتا گر کسیش آرد فرا چنگ؟ بگفت آهن خورد ور خود بود سنگ
بگفتا گر نیابی سوی او راه؟ بگفت از دور شاید دید در ماه
بگفتا دوری از مه نیست در خور بگفت آشفته از مه دور بهتر
بگفتا گر بخواهد هر چه داری؟ بگفت این از خدا خواهم به زاری
لیلی و مجنون
سومین اثر بلند خمسه نظامی، منظومه لیلی و مجنون است که گفته می‌شود در طول 4 ماه و در حدود 4700 بیت سروده شده است. درباره ریشه‌های واقعیت این داستان ابهامات زیادی وجود دارد. برخی معتقدند این داستان افسانه‌ای عربی است و برخی نیز آن را رد می‌کنند.
لیلی و مجنون نظامی، روایت داستان دو عاشق بادیه‌نشین است که بر خلاف تمام مخالفت‌های خانواده و جامعه روز به روز بیشتر شیفته یک‌دیگر می‌شوند؛ تا جایی که حتی کار به جنگ می‌رسد، اما آن‌ها دست از عشق خود برنمی‌دارند. پایان تلخ این داستان توجه بسیاری از شاعران و نویسندگان کشورهای مختلف را به خود جلب کرده و به زبان‌های گوناگون بازآفریده شده است.
هفت پیکر
اوج هنر قصه پردازی نظامی را می‌توان در منظومه هفت پیکر لمس کرد. این داستان در سال 593 هجری قمری در قالب 5136 بیت به نظم درآمده است.
هفت پیکر با نام‌های بهرام‌نامه یا هفت گنبد هم شناخته می‌شود و می‌توان ساختار کلی آن را به دو بخش تقسیم کرد:
- بخش اول و آخر کتاب: این بخش درباره رویدادهای مربوط به بهرام پنجم ساسانی از تولد تا مرگ مبهم او است، که بر پایه روایتی تاریخ‌گونه سروده شده است. این بخش بیشتر بر مضامین حماسی تاکید دارد.
- بخش میانی: این قسمت مرکب از هفت حکایت از زبان هفت همسر بهرام و از زمره حکایات عبرت‌انگیزی است که دختران پادشاهان هفت اقلیم برای بهرام نقل می‌کنند. این بخش که به هفت گنبد هم معروف است، ترکیبی از مضامین غنایی و تخیل رمانتیک است.
اسکندرنامه
اسکندرنامه که در واقع آخرین سروده خمسه به شمار می‌آید، شامل دو بخش شرف نامه و اقبال نامه است. این دو بخش در مجموع حدود ۱۰۵۰۰ بیت دارد که در سال ۵۹۹ و در بحر متقارب مثمن مقصور خلق شده است. مضامین این دو بخش به شرح زیر است:
- شرف‌نامه: زندگی‌نامه اسکندر از بدو تولد تا بازگشت به روم
- اقبال نامه: اشعار این بخش با نیایش پروردگار و مدح پیامبر اسلام آغاز می‌شود و سپس با افسانه‌هایی مانند افسانه ارشمیدس با کنیزک چینی، افسانه خراسانی و فریب دادن خلیفه ادامه می‌یابد.
دیوان قصاید و غزلیات نظامی
در کنار مثنوی‌های پنج‌گنج، از این شاعر برجسته مجموعه‌ای از غزلیات، قصائد و رباعیات نیز به جا مانده که تحت عنوان دیوان قصاید و غزلیات نظامی گردآوردی شده است. این سروده‌ها نیز سرشار از ترکیبات و تشبیهات نغز و بدیع می‌باشد.
آرامگاه نظامی کجاست؟
همان‌طور که اشاره شد در زندگی‌نامه نظامی گنجوی ابهامات زیادی از جمله تاریخ فوت او وجود دارد. گفته می‌شود این شاعر در سال‌های ۵۹۸ تا ۶۱۹ و در سن هفتاد سالگی در گذشته است. آرامگاه او در شهر گنجه آذربایجان قرار دارد که در پی قرارداد گلستان از ایران جدا شد و از آن زمان تا کنون کشور آذربایجان از طریق چندین بازسازی به دنبال حذف تمامی آثار پارسی این شاعر از مقبره او بوده است.
کلام آخر
با نگاهی به زندگی‌نامه نظامی گنجوی که سرشار از فقدان و از دست دادن عزیزانش بوده به این موضوع پی می‌بریم که او از رنج خود، گنجی ارزشمند برای آیندگان خلق کرده است. خواندن میراث ارزشمند این شاعر تاثیرگذار می‌تواند ما را نسبت به فرصت کوتاه زندگی و غنیمت شمردن زمان تحت تاثیر قرار دهد. برای آشنایی بیشتر با آثار این حکیم می‌توانید به دیگر مقالات انتشارات پیام عدالت مراجعه بفرمایید.
نظامی جدا از داستان‌سرایی، حکمت زندگی رو در اشعار لطیف و دلنشینش به ما یاد میده