زندگی نامه فردوسی، معرفی شاهنامه، اشعار و داستان ها

فردوسی کیست؟

حکیم ابوالقاسم فردوسی، یکی از بزرگترین شاعران ایرانی است که در قرن چهارم و سال ۳۱۹ هجری شمسی، مصادف با ۳۲۹ هجری قمری و ۹۴۰ میلادی در روستای پاژ توس به دنیا آمد و معروف ترین و باشکوه ترین کتاب شعر فارسی یعنی شاهنامه را از خود بر جای گذاشت. شاهنامه، نه تنها یک شاهکار ادبی است، بلکه کتابی است که قرن‌ها به تعریف ایران و مردمان ایرانی و همچنین حفظ موجودیت زبان فارسی کمک کرده است. این کتاب بزرگ، با داشتن بیش از 50،000 بیت، طولانی ترین کتاب شعری است که تاکنون توسط یک شاعر یا نویسنده نوشته شده است. شاهنامه، حماسه ای است حول محور جوهر و روح ایران. نکته جالب در مورد کتاب شاهنامه این است که در حالی که اشعار فردوسی در زمان ایران باستان نوشته شده است، پیام‌های آن متعلق به زمان خاصی نیست و در بسیاری از موارد ممکن است برای کل بشریت نوشته شده باشد.

پیشنهاد به مطالعه: زندگی نامه حافظ شیرازی

شکستن سکوت

پس از حمله اعراب به ایران در قرن هفتم و سقوط امپراتوری ساسانی، یکی از تاریک ترین دوره های تاریخ ایران رخ داد. تحت سلطه اشغالگران خارجی ایران، پیروان مذهب یکتاپرستی زرتشتی مورد آزار و اذیت قرار گرفتند، کتابخانه ها سوزانده شد و زبان فارسی در طول “سکوت دو قرن” به شدت سرکوب شد. با توجه به اینکه قوانین اسلام، دستورات جدید روز بود، زبان عربی زبان جدید ایران شد و زبان فارسی مانند مذهب زرتشتی و فرهنگ بومی ایران، به طور کلی در خطر انقراض قرار داشت. در حالی که برخی تسلیم یوغ اشغالگران شدند و سعی کردند جایی برای خود در دنیای جدید عجیب و غریب بیابند، فردوسی سکوت را شکست و با خلق شاهکار شاهنامه، زبان فارسی را برای همیشه زنده نگاه داشت.

پیش از زمان او، استان خراسان زادگاه فردوسی در شمال شرقی ایران، کانون قیام‌های مردمی علیه اشغالگران عرب بود. شاعرانی مانند رودکی از اولین کسانی بودند که پس از “دو قرن سکوت” به زبان فارسی نوین که از فارسی میانه در عصر ساسانی تکامل یافته بود، شعر سرودند و تا زمانی که فردوسی دست به کار بر روی شاهنامه زد، دو نسخه دیگر از آن وجود داشت. دقیقی شاعر قرن دهم نیز حدود 1000 بیت از کتاب شعر خود را بر اساس کتابی که اکنون به نام شاهنامه ابومنصوری (به نام حامی آن ابومنصور) شناخته می شود، سروده بود. دقیقی اما قبل از اینکه بتواند به ایران سفر کند توسط غلامش کشته شد. بنابراین، فردوسی اشعار دقیقی را که در قالب نثر بود به نظم تبدیل کرد و با انتخاب نقطه ای که دقیقی آن را رها کرده بود، ادامه داستان را با حمایت حامیان سامانی اش به پایان رساند.

ندانی که ایران نشست منست
جهان سر به سر زیر دست ِ منست

هنر نزد ایرانیان است و بـــس
ندادند شـیر ژیان را بکــس

همه یکدلانند یـزدان شناس
بـه نیکـی ندارنـد از بـد هـراس

دریغ است ایـران که ویـران شــود
کنام پلنگان و شیران شــود

چـو ایـران نباشد تن من مـبـاد
در این بوم و بر زنده یک تن مباد

بیوگرافی فردوسی

نام: ابوالقاسم حسن منصور بن محمد بن اسحاق شرفشاه طوسی

تخلص: فردوسی

تولد: 329 هجری قمری

زادگاه: روستای پاژ توس خراسان

لقب: حکیم سخن

درگذشت: 411 یا 416 هجری قمری

فردوسی در سال 329 هجری قمری، مصادف با سال 940 میلادی در دوره سلطنت سامانیان و طوس متولد شد. روستایی که فردوسی در ان متولد شد، این روزها با نام فاز شناخته شده و در 28 کلومتری آرامگاه او قرار دارد. پدر او ابومنصور، از کشاورزان بزرگ خراسان و مادرش گردویه زهرا، یکی از شاهزادگان مازندرانی به نام اسپهدان بود. آنها علاوه بر ابولقاسم، سه دختر داشتند و دارای مال، اموال و جایگاه مناسبی بودند. به همین دلیل فردوسی دوران نوجوانی و جوانی خود را در راحتی و آسایش سپری کرد.

همین موضوع سبب شد، او بتواند در جوانی وقت خود را صرف مطالعه کند و به داستان ها و افسانه های کهن ایرانی علاقه مند شود. او در نهایت تصمیم گرفت مجموعه عظیمی از داستان های اساطیری ایران بنویسد و سال 370 یا 371 این کار را آغاز کرد.

نام و شهرت فردوسی

نام حکیم ابوالقاسم فردوسی، ابوالقاسم حسن منصور بن محمد بن اسحاق شرفشاه طوسی است و به فردوسی شهرت دارد. او به عنوان احیا کننده و نجات دهنده ادبیات فارسی شناخته می شود. در زمانی که زبان فارسی به دست فراموشی سپرده می شد، او شاهکاری همچون شاهنامه را خلق کرد.

زندگی نامه فردوسی از تولد تا مرگ

همانطور که پیش تر گفته شد، فردوسی در سال 319 هجری شمسی در روستای پاژ توس متولد شد. او در خانواده ای ثروتمند به دنیا آمد و در دوران نوجوانی و جوانی زندگی آسوده ای داشت. به همین دلیل او توانست این دوره از زندگی خود را صرف به دست آوردن علم کند. در همین مطالعات فردوسی به داستان ها و افسانه های کهن ایرانی علاقه پیدا کرد و تصمیم گرفت نوشتن شاهنامه را آغاز کند.

با اینکه از زمان دقیق ازدواج فردوسی، تاریخ دقیقی در دست نیست ولی پسر او در سال 359 هجری قمری به دنیا آمد. او صاحب یک دختر و یک پسر شد که در زمان حیات خود، پسرش را از دست داد.

نوشتن شاهنامه حدود 30 سال طول کشید. در این سال های طولانی، عمر و ثروت فردوسی از بین رفت. روایت دقیقی از زمان آغاز نوشتن شاهنامه وجود ندارد ولی طبق اطلاعات به دست آمده، در بازه تقریبی بین سال های 370 تا 371 هجری قمری، سرودن شاهنامه شروع شده است.

پس از اتمام ثروت فردوسی، تعدای از بزرگان خراسان او را برای به پایان رساندن شاهنامه یاری کردند ولی در دوره غزنویان، دیگر کسی به او کمک نکرد. به دلیل شیعه بودن فردوسی، او از طرف سلطان محمود غزنوی مورد کم لطفی قرار گرفت و علی رغم حمایت علاقه مندان ادبیات در خراسان، او با بی مهری های فراوانی در سال های پایانی عمر خود مواجه شد.

در خصوص زمان فوت فردوسی نیز تاریخ دقیقی وجود ندارد ولی طبق روایت های مختلف او در سال 397 اجری شمسی یا 411 هجری قمری، از دنیا رفت و در حدود 80 سال عمر کرد.

تحصیلات فردوسی

همانطوری که تا به اینجا گفته شد، فردوسی سال های ابتدایی زندگی خود را به کسب علم و تحصیل گذراند. پس از آن برای ادامه تحصیل به مدرسه ای در توس رفت و از همان زمان به خواندن داستان های تاریخی و افسانه ای علاقه پیدا کرد. در دوران مدرسه فردوسی با فردی به نام محمد بن حسن آشنا شد و تا چهل سال با او همنشین بود.

آثار فردوسی

شاهنامه، از آثار فردوسی است که تاثیر بسیار مهمی بر تاریخ ادبیات فارسی داشته و دارای بیش از 60 هزار بیت در سه دوره اساطیری، پهلوانی و تاریخی است. این کتاب بخش مهمی از هویت ملی و فرهنگ ایرانی را تشکیل داده است.

آثار فردوسی بجز شاهنامه

باید گفت تنها اثری که روشن شده سروده فردوسی است، شاهنامه بوده و آثار دیگری که به عنوان سروده های فردوسی دانسته می شوند؛ بی پایه هستند. معروف ترین این آثار، مثنوی یوسف و زلیخا است.

از آریانام ویجه تا ایران

به بیان ساده، شاهنامه مجموعه ای از اسطوره ها، افسانه ها و بخش های تاریخی بومی، پیش از اسلام و مربوط به ایرانیان آریایی است که به شکل نسبتاً “خالص” فارسی نوشته شده است و عمدتاً عاری از کلمات خارجی است. اگرچه شاهنامه حماسه ملی ایران است، اما منظور از ایرانیان تأکید به یک قوم است، به ویژه که ایران در شاهنامه با ایران امروزی یا حتی ایران زمان فردوسی مطابقت ندارد. جدای از مرزهای دائماً در حال تغییر آن، باید تفاوت میان وطن باستانی ایران (آریانام ویجه به زبان اوستایی و به معنای سرزمین آریایی ها) و ایران کنونی (ساده سازی آریانام ویجه به معنای آریایی) را نیز در نظر گرفت، که ایرانیان به آن کوچ کردند.

به گفته دیک دیویس، مترجم نسخه شاهنامه، آریانام ویجه، تقریباً در آسیای مرکزی بود: ازبکستان امروزی، ترکمنستان تاجیکستان. به همین دلیل است که بسیاری از مناطقی که در شاهنامه فردوسی آمده است در ایران کنونی نیستند. برای مثال سیستان مدرن تنها بخشی از سیستان باستان و در غرب آن است. دیویس در مورد موقعیت ایران در شاهنامه چنین می گوید: «در بخش های اساطیری و اوایل افسانه ای شعر، ایران در شمال خراسان کنونی قرار دارد و تا شمال بخارا و سمرقند امروزی می رسد در شرق نیز تا استان هیرمند در افغانستان ادامه دارد که با ورود ساسانیان، کم و بیش به ایران مدرن تبدیل می شود.

یکی از مواردی که شاهنامه را به حماسه ای منحصر به فرد تبدیل می کند، وسعت بسیار زیاد آن است. محققان معمولاً کتاب را به سه «عصر» تقسیم می‌کنند. عصر اول، اسطوره‌ای، با آفرینش جهان و سلطنت کیومرث، اولین پادشاه ایرانی (و انسان روی زمین) آغاز می‌شود و با داستان‌هایی مانند داستان ضحاک، کاوه آهنگر، پادشاهی جمشید پسر تهمورث و سقوط او از فره ایزدی ادامه می‌یابد.

از اینجا، داستان به عصر قهرمانی پیش می‌رود که بخش عمده‌ای از محبوب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین داستان‌های حماسه را در خود جای داده و رقابت بین ایرانیان در غرب رود اوکسوس در آسیای مرکزی و تورانیان را به تصویر می کشد. اگرچه فردوسی در شعر خود تورانیان را “ترک” می نامد (چرا که ترکان در زمان زندگی او در این منطقه ساکن بودند)، اما آنها در واقع ایرانی هستند. کتاب اوستا، تورانیان را قبایل چادرنشینی معرفی می کند که با یکجانشنیان ایرانی دشمنی دارند. دیویس می گوید: «[تورانی ها] به وضوح شاخه ای جداگانه از مردم ایران هستند “رقابت ایران و توران تقریباً ناشی از دشمنی ماقبل تاریخ است که بین دو شاخه از مردم ایران به خوبی به یادگار مانده است.”

رستم اسطوره و قهرمانی ایرانی است که با دیوها (شیاطین) و پادشاهان می جنگد و هفت خان را پشت سر می گذارد. او همچنین در یک مورد اشتباه هویتی، پسرش سهراب را در یکی از غم انگیزترین و دلخراش ترین قسمت های حماسه می کشد. داستان سیاوش نیز یکی از داستان های جالب شاهنامه است که به علت زیبایی و وقار بسیار، مورد توجه نامادری خود سودابه قرار گرفت و پس از نافرمانی، توسط نامادری شهوانی و مکر خود به تجاوز متهم شده بود. پدرش برای اثبات بی گناهی او گذشتن از آتش را پیشنهاد داد که سیاوش با سربلندی از آتش عبور کرد و سودابه از عبور از آتش سر باز زد و در آخر با پادرمیانی سیاوش، پدرش از کشتن سودابه سر باز زد و او را بخشید.

به من بخش سودابه را زین گناه

پذیرد مگر پند و آید به راه

همی گفت با دل که بر دست شاه

گر ایدون که سودابه گردد تباه

به فرجام کار او پشیمان شود

ز من بیند او غم چو پیچان شود

بهانه همی جست زان کار شاه

بدان تا ببخشد گذشته گناه

سیاووش را گفت بخشیدمش

ازان پس که خون ریختن دیدمش

با پایان یافتن مرگ رستم، این کتاب نوعی جهش را به عصر تاریخی انجام می دهد، که با حمله اسکندر آغاز می شود و با اعراب مسلمان در قرن هفتم به پایان می رسد.

در حالی که همه چیز برای فردوسی خوب شروع شد، او پایان خوشی نداشت. قبل از اینکه بتواند کتاب را کامل کند، حامیان سامانی او توسط ترکان غزنوی مغلوب شدند. سلطان محمود غزنوی ابتدا به حمایت از فردوسی برخواست ولی پس از مدتی به وعده های خود عمل نکرده و از اشعار وی حمایت نکرد. سلطان محمود بعدها، از رفتار خود، پشیمان شده بود، ۶۰ هزار دینار به پاس قدردانی از فردوسی، برای او فرستاد اما افسوس که دیگر دیر شده بود و فردوسی به دیار باقی شتافت.

شاهکاری ماندگار بعد از مرگ فردوسی

اگر چه در آن زمان که سلطان محمود او را نادیده گرفته بود، فردوسی نمی‌دانست که چه دستاوردی داشته است. اما امروز در میان ایرانیان، فردوسی از موقعیتی برخوردار است که قابل مقایسه با کوروش بزرگ است. او چنان مورد احترام و تکریم است که حتی برخی او را به عامل نجات زبان فارسی دانسته‌اند.

علیرغم اینکه قهرمانان شاهنامه اکثراً زرتشتیان آریایی هستند و داستان ها در دوران باستان و غالباً دور اتفاق می افتد، کتاب توانسته است از قومیت، مذهب، جغرافیا و زمان فراتر رود. دیویس می‌گوید: یکی از تعاریف یک اثر ادبی مهم این است که با نسل‌های مختلف با قاطعیت صحبت می‌کند و لزوماً برای یک نسل نیست و شاهنامه هزار سال است که این کار را برای بسیاری از مردم انجام داده است. بله، داستان های شاهنامه، مملو از درس های زندگی، توصیه های حکیمانه و تجربیات است. فردوسی خرد، ایمان، شجاعت، میهن پرستی و عدالت را می ستاید و خوانندگان خود را از بی ثباتی هشدار می دهد. فردوسی با وجود ایمان زرتشتی خود، از ناگزیر بودن سرنوشت ابراز تاسف می کند. به این ترتیب، شاهنامه به همان اندازه که آموزنده است، سرگرم کننده نیز هست.

بسی رنج بردم در این سال سی                  عجم زنده کردم بدین پارسی

پی افکندم از نظم کاخی بلند                     که از باد و باران نیابد گزند

شاهنامه از زمان تکمیلش تا حال حاضر، مورد ستایش بسیاری از جوامع از جمله ترک‌های عثمانی و مغول‌های هند بوده است، از ترکیه و گرجستان در غرب تا تاجیکستان، همگی به بزرگی این کتاب پی برده و آن را محترم می شمرند. همچنین در آثار ادبی و هنری معاصر، مانند «نام من سرخ» اثر اورهان پاموک، «بادبادک باز» اثر خالد حسینی و مجموعه پرتره‌های «کتاب پادشاهان» شیرین نشاط، نقش برجسته‌ای داشته است.

انتشارات پیام عدالت، کتاب نفیس شاهنامه فردوسی را در انواع مختلفی از جمله داستان های شاهنامه فردوسی، شاهنامه فردوسی (2 جلدی) به چاپ رسانده است. شما می توانید برای تهیه این محصول سفارش خود را ثبت نموده و یا با مراجعه حضوری به دفتر انتشارات نسبت به تهیه آن اقدام فرمائید.

سوالات متداول در خصوص فردوسی