اشعار خیام در مورد شراب

شاعران مختلف کهن مانند حافظ شیرازی و مولانا در شعر فارسی در مورد می و شراب نوشته اند. یکی از شاعران مشهور ایرانی که در اشعارش به می و شراب به کرات اشاره شده است، خیام نیشابوری می باشد. اشعار خیام درباره می و شراب در دسته های موضوعی مختلف با معانی متعددی می گنجد. با توجه به پنهان ماندن اشعار خیام در زمان حیاتش، میان صاحب نظران درباره معنی شراب و می در اشعار او اختلاف نظر و شک و شبه هایی وجود دارد. در این مقاله، اشعار خیام نیشابوری، شاعر، ستاره شناس، ریاضی دان و فیلسوف دوره سلجوقی درباره شراب را جمع آوری کرده و همچنین نظریات مختلف درباره معنی آن ها را گردهم آورده ایم.

تفسیر شعر خیام

با خرید رباعیات خیام و مطالعه آن، می توان به معانی بسیاری دست یافت. در تحقیقی منتشر شده در دایره المعارف فلسفی استنفورد، تفسیر رباعیات خیام از منظر فلسفی ارائه شده است. ترجمه خلاصه این تحقیق معتبر به شرح زیر می باشد:

اگرچه رباعیات عمر خیام قرن هاست که در میان فارسی زبانان تحسین شده است؛ اما از اواسط قرن نوزدهم، هنگامی که ادوارد فیتز جرالد، رباعیات خیام را به انگلیسی ترجمه کرد، در غرب شناخته شد. کلمه رباعی از کلمه ربیع، به معنای شماره چهار در عربی گرفته شده است. رباعی به قالب شعری اشاره دارد که شامل چهار مصرع و دو بیت می شود که در مجموع چهار قسمت است. همچنین به عنوان ترانه یا دو بیتی نیز شناخته می شود. اکثریت قریب به اتفاق آثار ادبی درباره رباعیات خیام، به وظیفه عظیم تعیین رباعی اصیل از آثار غیر معتبر اختصاص یافته است. در بحث کنونی، ما باید از این جدال بگذریم و بر معتبرترین رباعیات خیام تکیه کنیم تا پایه های اعتقادی خیام را بررسی کنیم. مضامین اشاره شده در رباعیات خیام به شرح می باشد:

1. ناپایداری دنیا و جست و جوی معنای زندگی
2. اعتقاد به عدل پروردگار
3. حضور در لحظه حال
4. معرفت شناسی
5. آخرت و فرجام دنیا
6. جبر و اراده انسان
7. حکمت فلسفی

حضور در لحظه حال در رباعیات خیام

رباعیات خیام، یکی از بهترین کتب ادبیات کلاسیک ایران است که مفاهیم مختلفی در آن گنجانده شده است. هنر زندگی در زمان حال، موضوعی است که در ادبیات صوفی به آن پرداخته شده است. زندگی در لحظه حال در واقع نوعی بینش است که باید به دست آید، زیرا زندگی برای آخرت و پاداش های آسمانی دیدگاه متعارفی است که برای عام مردم مناسب تر است. یکی از رباعیات خیام در مورد لحظه حال:

امروز ترا دسترس فردا نیست                   و اندیشه فردات به جز سودا نیست

ضایع مکن این دم ار دلت شیدا نیست                     کاین باقی عمر را بها پیدا نیست

تأکید خیام بر زندگی در زمان حال، همراه با استفاده از سایر استعاره های صوفیانه مانند شراب، مستی و عشق ورزیدن، توسط برخی از محققان به عنوان تمثیلات عرفانی تفسیر شده است. اگرچه برخی تفسیر عرفانی از رباعی را حمایت کرده اند، اما نظر اقلیتی از محققان متفاوت می باشد. از دیدگاه خیام ریاضیدان و منجم، به علت پیچیدگی جهان، وجود خالق و نگهدارنده برای دنیا ضروری است. خیام در عین حال در سطح وجودی، هیچ دلیل یا معنایی برای وجود انسان نمی یابد. این مسئله او را به سمت تردید و سردرگمی می کشاند، زیرا عقل ایجاب می کند که هر طرحی باید یک طراح داشته باشد. با این وجود خیام نمی تواند طراح یا هدفی را برای وجود جهان و انسان بیابد.

تردید و سردرگمی در رباعیات خیام

از آمدنم نبود گردون را سود                        وز رفتن من جلال و جاهش نفزود

وز هیچ کسی نیز دو گوشم نشنود                        کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود

ناسازگاری بین وجود به ظاهر بی معنای انسان و جهان پیچیده و منظم منجر به تردید و سرگردانی وجودی و فلسفی در خیام می شود. تضاد بین نوشته های فلسفی خیام که در آن ها،  او از فلسفه مشائی اسلامی پیروی می کند و رباعیات او که در آن ها شکاکیت عمیق خود را بیان می کند، نمایانگر این تناقض است. رباعیات خیام اومانیسم و ندانم گرایی را در بر می گیرد. در حالی که در نوشته های فلسفی اش، خیام یک جهان با خداوند یکتا ترسیم می کند که همه چیز آنطور هست که باید باشد. عدم قطعیت در مورد حقیقت دینی، او را در وضعیت معلق در معرفت شناختی قرار می دهد، جایی که فرد باید در لحظه حال، فارغ از حقیقت دنیا، زندگی کند.

چون نیست حقیقت و یقین اندر دست                        نتوان به امید شک همه عمر نشست

          هان تا ننهیم جام می از کف دست                        در بی خبری مرد چه هشیار و چه مست

حکمت فلسفی و معنای شراب در رباعیات خیام

خیام از مفهوم «شراب و مستی» در سراسر رباعیات خود به سه روش متمایز استفاده می کند:

• شراب مست کننده
• شراب عرفانی
• شراب حکمت

استفاده مبتذل از شراب در رباعیات، عاری از هرگونه امر فکری، بر لزوم فراموش کردن رنج های روزانه ما تأکید می کند. کنایه های عرفانی به شراب مربوط به نوعی نشئگی است که در مقابل تفکر گفتمانی قرار می گیرد. استفاده باطنی از شراب و نوشیدن، که سابقه طولانی در ادبیات صوفی فارسی دارد، به حالت نشئگی اطلاق می شود که در آن، فرد مست از عشق الهی است. کسانی که از تفسیر صوفیانه رباعی حمایت می کنند به این گونه ادبی تکیه می کنند. در حالی که خیام به معنای سنتی این کلمه صوفی نبود، اما استفاده عرفانی از شراب در اشعار او یافت می شود.

استفاده خیام از شراب به معنای عمیق در رباعیات او، نوعی نگاه صوفیانه است که حکمت فلسفی ارائه می دهد و به فرد اجازه می دهد با موقتی بودن زندگی کنار بیاید و در اکنون زندگی کند.

خرد نوعی از حکمت است که موجب نزدیک شدن بین شیوه های تفکر شاعرانه و گفتمانی می شود، خیام وجود بی معنای انسان، در جهان فیزیکی منظم و پیچیده را مسخره می بیند. برای خیام ریاضیدان و منجم، جهان نمی تواند نتیجه یک شانس یا یک تصادف باشد. از سوی دیگر، خیام شاعر در یافتن هدفی برای وجود انسان در این جهان منظم موفق نمی شود.

از آمدن بهار و از رفتن دی                       اوراق وجود ما همی گردد طی

می خور! مخور اندوه که فرمود حکیم                       غمهای جهان چو زهر و تریاقش می

نمونه اشعار خیام در مورد می و شراب و باده

ای دل تو به ادراکِ معمّا نرسی                     در نکته زیرکانِ دانا نرسی

              اینجا ز می و جام بهشتی می‌ساز                      کانجا که بهشت است رسی یا نرسی

************

   اکنون که ز خوشدلی به‌جز نام نمانْد                      یک همدم پخته جز میِ خام نماند

          دستِ طَرَب از ساغرِ می بازمگیر                      امروز که در دست به‌جز جام نماند!

************

      ای آن‌که نتیجه چهار و هفتی                        وز هفت و چهار دایم اندر تَفْتی

  می خور که هزار باره بیشت گفتم                         باز آمدنت نیست، چو رفتی رفتی

************

    یارانِ موافق همه از دست شدند                         در پای اجل یکان‌یکان پَست شدند

    بودیم به یک شراب در مجلسِ عمر                         یک دَوْر ز ما پیشترک مست شدند!

************

   می خور که به زیرِ گِل بسی خواهی خفت                        بی مونس و بی رفیق و بی همدم و جفت

     زنهار به کس مگو تو این رازِ نهفت                         هر لاله که پَژْمُرد، نخواهد بِشْکفت

************

      چون ابر به نوروز رخِ لاله بشست                          بر خیز و به جامِ باده کن عزمِ درست

کاین سبزه که امروز تماشاگه توست                          فردا همه از خاک تو برخواهد رُسْت!

************

می خور که فلک بهر هلاک من و تو                           قصدی دارد به جانِ پاک من و تو

در سبزه نشین و میِ روشن می‌خور                          کاین سبزه بسی دمد ز خاک من و تو

************

   بر سنگ زدم دوش سبوی کاشی                            سرمست بدم چو کردم این اوباشی

       با من به زبانِ حال می‌گفت سبو                            من چون تو بُدَم، تو نیز چون من باشی!

************

زان کوزه میْ که نیست در وی ضرری                          پُر کن قَدَحی بخور، به من دِهْ دگری

زان پیشتر ای پسر که دررَهْگُذری                         خاک من و تو کوزه کند کوزه‌گری

************

 گر من ز می مُغانه مستم، هستم                           گر کافِر و گَبْر و بت‌پرستم، هست

           هر طایفه‌ای به من گمانی دارد                           من زانِ خودم، چُنان‌که هستم هستم

************

می خوردن و شاد بودن آیین من است                             فارغ بودن ز کفر و دین؛ دین من است

گفتم به عروسِ دَهْر: کابین تو چیست؟                             گفتا دلِ خرّمِ تو کابینِ من است

************

من بی می ناب زیستن نتوانم                         بی باده، کشیدِ بارِ تن نتوانم

من بنده آن دَمَم که ساقی گوید                          یک جام دگر بگیر و من نتوانم

************

        شب می جامِ یک‌مَنی خواهم‌کرد                         خود را به دو جامِ می غنی خواهم‌کرد

اول سه طلاقِ عقل و دین خواهم‌داد                          پس دخترِ رَز را به زنی خواهم‌کرد

************

چون درگذرم به باده شویید مرا                            تلقین ز شرابِ ناب گویید مرا

خواهید به روز حَشْر یابید مرا؟                           از خاکِ درِ میکده جویید مر

************

روزی که نهالِ عمر من کنده ‌شود                         و اجزام ز یک‌دگر پراکنده شود

  گر زان‌ که صراحیی کُنند از گِل من                        حالی که ز باده پُر کنی زنده شود

************

شیخی به زنی فاحشه گفتا مستی                          هر لحظه به دام دگری پابستی

گفتا شیخا، هر آن‌چه گویی هستم                            آیا تو چنان‌که می‌نمایی هستی

************

  گویند: بهشت و حورعین خواهد‌بود                             و آن‌جا می ناب و اَنْگَبین خواهد‌بود

گر ما می و معشوقه گُزیدیم چه باک؟                          آخِر نه به عاقبت همین خواهد‌بود؟

************

       گویند بهشت و حور و کوثر باشد                           جوی می و شیر و شهد و شکر باشد

   پر کن قدح باده و بر دستم نه                            نقدی ز هزار نسیه خوشتر باش

************

          چون نبست مقام ما درین دهر مُقیم                             پس بی می و معشوق خطایی است عظیم

       تا کی ز قدیم و مُحْدَث امّیدم و بیم؟                              چون من رفتم، جهان چه مُحْدَث چه قدیم

************

 چون آمدنم به من نَبُد روز نخست                        وین رفتنِ بی‌مراد عَزمی است درست

برخیز و میان ببند ای ساقی چُسْت                        کاندوهِ جهان به می فروخواهم‌شست

************

 از من رَمَقی به سعی ساقی مانده‌است                        وَزْ صحبتِ خلق، بی‌وفاقی مانده‌است

  از باده دوشین قَدَحی بیش نماند                          از عمر ندانم که چه باقی مانده‌است!

************

تا زُهره و مَهْ در آسمان گشته پدید                        بهتر ز میِ ناب کسی هیچ ندید

    من در عجبم ز می‌فروشان، کایشان                         زین بِهْ که فروشند چه خواهند‌ خرید؟

************

                مهتاب به نور دامن شب بشکافت                           می نوش، دمی خوشتر از این نتوان یافت

 خوش باش و بیندیش که مهتاب بسی                            اندر سر گور یک به یک خواهد تافت

************

چون عهده نمی‌شود کسی فردا را                         حالی خوش کن تو این دلِ سودا را

می نوش به ماهتاب، ای ماه که ماه                           بسیار بگردد و نیابد ما را

************

وقت سحر است، خیز ای مایه ناز                         نرمک‌نرمک باده خور و چنگ نواز

          کان‌ها که بجایند نپایند کسی                           و آن‌ها که شدند کس نمی‌آید باز!

************

    هنگام صبوح ای صنمِ فرخْ‌پی                           برساز ترانه‌ای و پیش آور می

کافکند به خاک صد هزاران جَم و کیْ                            این آمدنِ تیرمه و رفتنِ دی

************

  صبح است، دمی بر می گلرنگ زنیم                           وین شیشه نام و ننگ بر سنگ زنیم

دست از اَمَلِ درازِ خود باز کشیم                           در زلفِ دراز و دامنِ چنگ زنیم

************

    فصلِ گُل و طَرْفِ جویْبار و لبِ کِشْت                          با یک دو سه تازه‌ دلبری حورسرشت

   پیش آر قَدَح که باده‌نوشانِ صَبوح                          آسوده ز مسجدند و فارغ ز بهشت

************

ساقی، گل و سبزه بس طربناک شده‌است                          دریاب که هفتهٔ دگر خاک شده‌است

              می نوش و گُلی بچین، که تا در نگری                           گل خاک شده‌است و سبزه خاشاک شده‌است

************

چون لاله به نوروز قدح گیر به دست                          با لاله‌رخی اگر تو را فرصت هست

می نوش به خرمی، که این چرخِ کبود                            ناگاه تو را چو خاک گرداند پَست

************

ایّامِ زمانه از کسی دارد ننگ                            کاو در غمِ ایّام نشیند دلتنگ

می خور تو در آبگینه با نالهٔ چنگ                            ز آن پیش که آبگینه آید بر سنگ!

************

                 زان پیش که نامِ تو ز عالَم برود                            می خور، که چو می به دل رسد غم برود

      بگشای سرِ زلفِ بُتی بند ز بند                               زان پیش که بند‌بندت از هم برود!

************

 می نوش که عمرِ جاودانی این است                            خود حاصِلَت از دوْرِ جوانی این است

 هنگامِ گُل و مُل است و یاران سرمست                              خوش باش دمی، که زندگانی این است

************

   تا کی غمِ آن خورم که دارم یا نه                            وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه

پر کن قدح باده، که معلومم نیست                              کاین دم که فرو برم بر آرم یا نه

************

لب بر لب کوزه بردم از غایت آز                           تا زو طلبم واسطه عمرِ دراز

      لب بر لب من نهاد و می‌گفت به راز                               می خور، که بدین جهان نمی‌آیی باز!

************

  خیام، اگر ز باده مستی، خوش باش                            با لاله‌رخی اگر نشستی، خوش باش

       چون عاقبتِ کار جهان نیستی است                             انگار که نیستی، چو هستی خوش باش

در پایان باید گفت ادبیات فارسی، شاهکارهای بسیاری دارد. رباعیات خیام، دیوان حافظ، مثنوی معنوی و …. اگر شما در این فکر هستید که در مجموعه ای کامل، همه این شاهکارها را ببینید، می توانید کتاب ساغر ساقی را مطالعه کنید.