آنچه در مورد زندگی خیام نیشابوری می خوانید:
خیام نیشابوری یکی از شاعران مشهور پارسی زبان و همه چیز دان ایرانی است که آوازه و شهرت او نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای خارجی پیچیده است. برای افرادی که به فرهنگ و ادب فارسی علاقه‌مند هستند، مطالعه زندگی نامه افراد مشهور می‌تواند همراه با آموزش و لذت همراه باشد. یکی از افراد مشهوری که باید حتماً درباره زندگی و سبک رفتاری او اطلاعات داشته باشید، خیام است. کتاب رباعیات خیام مانند دیوان حافظ بسیار پرطرفدار هستند و در ادامه به بررسی زندگی و آثار خیام خواهیم پرداخت.
خلاصه زندگی نامه خیام
یکی از افراد مشهور در فرهنگ و ادب فارسی، عمر خیام نیشابوری است که معمولاً با رباعیات خود شناخته می‌شود. اما جالب است بدانید خیام علاوه بر سرودن رباعی، در زمینه فلسفه، ریاضی، ستاره شناسی و بسیاری از علوم دیگر فعالیت می‌کرد. نام اصلی خیام نیشابوری، غیاث الدین ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری است. او در ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ در نیشابور متولد شد و دوره زندگی او مصادف با سلطنت سلجوقیان بود.
پیشنهاد به مطالعه: زندگی نامه مولانا
بیوگرافی خیام
خیام نیشابوری در قرن پنجم هجری قمری در شهر نیشابور متولد شد. دوران کودکی خیام نیشابوری با حوادث خاصی همراه نیست و مانند دوران کودکی سایر افراد سپری شد. اما خیام با بالا رفتن سن علاقه داشت اصول فقه و ادب را آموزش ببیند. به همین دلیل نزد امام موفق نیشابوری رفت و بعد از سپری کردن دوران جوانی برای یادگیری اصول فقه اقدام کرد.
کسب علوم مختلف
اصول فقه برای خیام نیشابوری کافی نبود. به همین دلیل تصمیم گرفت اطلاعاتی درباره فلسفه به دست آورد. او بعد از مدتی علوم خود را در زمینه تفسیر حکمت حدیث و ستاره شناسی تکمیل کرد. به همین دلیل امروزه خیام به عنوان یک همه‌چیزدان شناخته می‌شود. زیرا در بسیاری از علوم مشهور آن زمان تبحر داشت و حتی فلسفه را نه به زبان فارسی بلکه به زبان یونانی آموزش دیده بود.
تالیف کتب
بعد از مدتی خیام نیشابوری تصمیم گرفت دانش و اندوخته‌های خود را در قالب یک کتاب جدید، به دیگران منتقل کند. نوشتن اولین کتاب برای خیام نیشابوری کار ساده‌ای نبود. به همین دلیل ابوطاهر برای این کار به خیام کمک کرد.
ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند بود و دانش بسیاری در زمینه ریاضیات داشت. سال ۴۴۹ هجری قمری، خیام یک کتاب به زبان عربی در مورد معادله‌های درجه سوم نوشت که نام آن «رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» است. خیام نیشابوری تصمیم گرفت کتاب خود را به خواجه نظام الملک طوسی، از دوستان صمیمی خود هدیه دهد. او به سبب ارتباط صمیمی خود تصمیم گرفت اولین کتاب خود را به خواجه نظام الملک تقدیم کند.
آغاز کار به عنوان ستاره شناس
با توجه به اینکه خیام نیشابوری اطلاعات گوناگونی در زمینه ستاره شناسی داشت، پادشاه دوران سلجوقی یعنی جلال الدین ملکشاه از حکیم عمر خیام نیشابوری درخواست کرد تا برای ریاست و سرپرستی رصد خانه اصفهان به آن شهر مراجعه کند.
به این ترتیب وزیر پادشاه جلال الدین ملکشاه یعنی نظام الملک، نامهای برای خیام نیشابوری فرستاد. خیام با این درخواست موافقت کرد و برای سرپرستی رصدخانه به اصفهان رفت. او حدود ۱۸ سال در اصفهان زندگی کرد.
ابداع سالنامه
یکی دیگر از اقدامات مهمی که خیام نیشابوری بعد از نوشتن اولین کتاب خود انجام داد، گرد آوردن یا طراحی سالنامه بود. در آن زمان به سالنامه، زیج ملکشاهی گفته می‌شد. همچنین گاه شمار نیز توسط خیام طراحی شد. گاه شمار، یکی از بهترین سازه‌های خیام نیشابوری بود که به بررسی و شمارش روزهای هفته و سال می‌پرداخت و می‌توانست روزهای مهم و تعطیل سال را به مردم نشان دهد.
خیام نیشابوری همچنین تصمیم گرفت یک گاه‌شمار مختص به پادشاه سلجوقی یعنی جلال الدین ملکشاه طراحی کند که به آن، گاه شمار جلالی یا تقویم جلالی گفته می‌شد. این گاه شمار در زمان زندگی جلال الدین ملکشاه کمی مورد استفاده قرار گرفت. اما بعد از فوت او استفاده از آن کنار گذاشته شد.
پژوهش در علم ریاضیات
خیام نیشابوری حتی دوران زندگی خود در اصفهان و دربار سلجوقی را نیز به بررسی علوم ریاضی اختصاص داد. به همین دلیل یکی از مهم‌ترین کتاب‌های خود به نام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» را مکتوب کرد. این کتاب از نظر ریاضی دانان امروز، یکی از بهترین کتاب‌هایی است که در زمینه علوم ریاضی مکتوب شده است. این کتاب توانست مباحث مختلفی در ریاضی مثل خطوط موازی به نظریه نسبیت‌ها را کامل شرح و گسترش دهد و اطلاعات جامعی در اختیار ریاضیدانان آینده قرار دهد.
مهاجرت به مرو
خیام زمان تالیف این کتاب در دربار سلجوقی، با سمت ستاره شناس فعالیت می‌کرد. بعد از مدتی جلال الدین ملکشاه فوت کرد و نظام الملک نیز کشته شد. به همین دلیل به طور کلی پادشاه و وزیر دربار تغییر پیدا کرد. پادشاه سلجوقیان مانند پادشاهان گذشته امکانات جامعی را در اختیار رصدخانه قرار نمی‌داد و توجه چندانی به ستاره شناسی نمی‌شد. به همین دلیل خیام تصمیم گرفت در سال ۴۷۹ هجری قمری از شهر اصفهان به مرو برود.
در آن زمان مرو پایتخت جدید دوره سلجوقی بود. خیام ستاره شناسی را رها کرد و بعد از مهاجرت به مرو، کتاب‌های گوناگونی تالیف کرد. این کتاب‌ها شامل «میزان الحکم» و «قسطاس المستقیم» و «مشکلات الحساب» هستند. او در دوران خدمت خود فعالیت‌های گوناگونی انجام داد. حتی زمانی که پسر جلال الدین ملکشاه به آبله مبتلا شد، خیام او را از این بیماری نجات داد. با این حال هیچ گونه اطلاعاتی درباره ازدواج خیام و فرزندان او در دسترس نیست. از نظر غلامحسین مراقبی که یک پژوهشگر فعال در زمینه تاریخ ایران است، خیام طی زندگی خود ازدواج نکرد.
پیشنهاد به مطالعه: زندگی نامه فردوسی
دستاوردهای علمی و ادبی خیام
خیام نیشابوری دستاوردهای علمی و ادبی گوناگونی داشت. بسیاری از ما تنها درباره کتاب رباعیات خیام اطلاعاتی داریم. در حالی که خیام نیشابوری در زمینه‌های زیر نیز تبحر داشته است:
نجوم
همانطور که گفته شد، خیام نیشابوری حدود ۱۸ سال در اصفهان مشغول به خدمت بود و ریاست و سرپرستی رصدخانه اصفهان را برعهده داشت. به همین دلیل بدیهی است که دستاوردهای گوناگونی در زمینه نجوم و ستاره شناسی داشته باشد. خیام نیشابوری حتی این مسائل را درون رباعیات خود نیز مطرح می‌کرد.
به عنوان مثال، در یکی از اشعار خود بیان می‌کند که زمین و تمام جهان در حال چرخش است. خیام نیشابوری مانند ستاره شناس‌های مشهور دنیا به این موضوع واقف بود که می‌تواند چنین مسئله‌ای را در رباعی زیر مشاهده کرد:
این چرخ فلک که ما در او حیرانیم
فانوس خیال از او مثالی دانیم
خورشید چراغ‌دان و عالم فانوس
ما چون صوریم کاندر او حیرانیم (گردانیم)
ریاضیات
ناصرخسرو قبادیانی و خیام هر دو از شاعرانی هستند که در زمینه های علمی مختلفی همچون ریاضیات نیز فعالیت داشتند. خیام نیشابوری پژوهش‌های گوناگونی در زمینه ریاضیات انجام داد و به طور کل به علم ریاضی علاقه داشت. بسیاری از کتاب‌های ریاضی امروزی از دستاوردهای ریاضی خیام نیشابوری الهام گرفته شده‌اند. به عنوان مثال، خیام به طور دقیق و واضح به معادلات درجه اول، دوم و سوم پرداخت. او حتی این معادلات را بر اساس خصوصیات و روش حل دسته بندی و در کتاب خود تالیف کرد.
خیام نیشابوری تمامی شکل‌های معادلات درجه سوم را مورد بررسی قرار داده و حتی برخی از موارد خاص را حل کرده است. البته مشاهده می‌شود که برخی از معادلات درجه سوم به شکل ناقص حل شده‌اند. جالب است بدانید خیام معادلات درجه سه را از روی تصاویر هندسی حل کرده است. او همچنین اطلاعاتی درباره علم جبر داشته و نکات مهمی در این زمینه مکتوب کرده است.
ستاره‌شناسی
خیام نه تنها در زمینه نجوم بلکه در زمینه ستاره شناسی نیز دستاوردهای بی‌نظیری داشته است. همانطور که گفته شد، گاه شمار یکی از ابداعات منحصر به فرد خیام نیشابوری بود. او اقدامات گوناگونی در زمینه طراحی تقویم انجام داد.
خیام نیشابوری همچنین توانست مقدار مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کند. علاوه بر این، حکیم عمر خیام نیشابوری پژوهش‌ها و اقدامات خود در زمینه ستاره شناسی را در کتاب‌های مهمی تالیف کرده است. در بخش‌های بعدی مقاله، درباره آثار خیام در زمینه ستاره شناسی به طور کامل صحبت خواهد شد.
فلسفه
خیام نیشابوری به فلسفه علاقه بسیار زیادی داشت و در سنین میانسالی بسیاری از علوم فسلفه را فرا گرفت. او تصمیم گرفت چندین رساله فلسفی تالیف کند. تاکنون ۵ نمونه از رساله‌های فلسفی خیام در دسترس بوده است. البته مشکل اینجا است که چهار رساله به زبان عربی هستند و فقط رساله علم کلیات، به زبان فارسی است. این رساله‌ها شامل موارد زیر می باشند:
- علم کلیات
- فی الوجود
- فی الکون و التکلیف
- ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا
- الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
- الجواب عن ثلاث مسائل
موسیقی
خیام نیشابوری دستاوردهای جالبی در زمینه موسیقی داشته است و این هنر را به سبک خود با ریاضی ترکیب کرده است. در واقع علمی که خیام روی آن به تحقیق و پژوهش پرداخته، علم ریاضی موسیقی است. به عنوان مثال، خیام توانست مسئله تقسیم یک چهارم به سه فاصله را حل کند. برای حل این مسئله، او شکل‌های گوناگونی از موسیقی مثل با یا بدون نیم نیم پرده، بالا رونده و یک چهارم پرده را توضیح می‌دهد.
ادبیات
رباعیات و آثار ادبی خیام برای هر کسی شناخته شده هستند. خیام نیشابوری به سبک خود شعر می‌سرود و برای نوشتن اشعار و رباعیات خود از شاعر دیگری الهام نمی‌گرفت. او سعی می‌کرد اشعار خود را به شکل کاملاً طبیعی و ساده بسراید. در اشعار خیام می‌توان نکته‌های علمی گوناگونی را مشاهده کرد. به عنوان مثال، نکته‌های فلسفی و ستاره شناسی به راحتی در رباعیات خیام به چشم می‌خورد.
القاب خیام
خیام نیشابوری با نامهای مختلفی شناخته می‌شد. به دلیل برخی از علوم خاص، القاب مختلفی برای خیام در نظر گرفته شده بود که برخی از آن‌ها شامل موارد زیر هستند:
- نادره‌ی فلک
- حکیم عارف به جمیع انواع حکمت
- سلطان العلماء
- خواجه‌ی حکیم
- الحکیم الفاضل
- امام خراسان
- نصیرالحکمه و الدین
- من اعیان المنجّمین
- ملک الحکماء
- فیلسوف العالمین
- الحکیم الفاضل الاوحد
دین و مذهب عمر خیام
خیام نیشابوری مربوط به دوره بعد از اسلام است. با وجود اینکه برخی از افراد با توجه به رباعیات خیام، او را شاعری بی قید و بند و خوش گذران تصور می‌کنند، اما اگر پژوهش و تحقیقات بیشتری درباره زندگی خیام انجام شود، می‌توان نتیجه گرفت که خیام تا لحظه آخر زندگی خود مانند یک انسان مذهبی زندگی کرده است.
دین خیام نیشابوری اسلام بود و به خداوند اعتقاد داشت. هدف خیام این بود که جامعه از دست حکومت افراد نالایق نجات پیدا کند. این مسئله صرفا مربوط به خیام نیشابوری نیست. بلکه بسیاری از شاعران دیگر مثل حافظ و سعدی نیز به موضوعات دینی و مذهبی در اشعار خود اشاره کرده‌اند.
پیشنهاد به مطالعه بیشتر: اشعار خیام در مورد شراب
آثار خیام
در بیوگرافی خیام می‌توان آثار گوناگونی در زمینه فیزیک، ادبیات یا سایر علوم مشاهده کرد. آثار ادبی خیام به شرح زیر است:
- وصیت نامه
- ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا
- اشعار عربی خیام
- رباعیات خیام
همچنین آثار دیگر او در زمینه های علمی مثل فیزیک، ریاضیات، تاریخ، جغرافیا و حتی موسیقی شامل این موارد است:
- مختصر فی الطبیعیات
- رساله میزان‌الحکم: «راه‌حل جبری مسئله‌ی تعیین مقادیر طلا و نقره را درآلیاژ معینی به وسیله‌ی وزن‌های مخصوص بدست می‌دهد.»
- رساله لوازم‌الامکنه
- رساله در کشف حقیقت نوروز
- نوروزنامه، (نسخه‌ی برلن و دیگری نسخه لندن)
- رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
- رسالهٔ مشکلات الحساب، این اثر باقی نمانده‌است.
- رسالة فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، درباره‌ی معادلات درجه‌ی سوم
- رساله در تحلیل یک مسئله
- رساله شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس که درباره خطوط موازی و نظریه‌ی نسبت‌ها است.
- «شرح المشکل من کتاب الموسیقی»
- رساله «القول علی اجناس الذی بالاربعه» که با کمک کتاب قبلی تألیف شد.
- رساله در وقوع خیر و شر
- رساله فی الوجود
- رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم، و الجبر، و البقا
- رساله در علم کلیات وجود (رساله فی کلیه الوجود) معروف به «سلسله الترتیب» (در مابعدالطبیعه)
- رساله الکون و التکلیف
- رساله الضیاء العقلی فی الموضوع العلم الکلی
نحوه مرگ خیام
خیام نیشابوری از قبل محل آرامگاه و مرگ خود را پیش بینی کرده بود. روزی نظامی عروضی به ملاقات خیام می‌رود. خیام در این گفتگو به نظامی می‌گوید «گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می‌کند» نظامی عروضی مدتی بعد از مرگ خیام به مزار می‌رود و مشاهده می‌کند که مزار او دقیقا مانند پیش بینی است که در زمان گذشته بیان کرده بود.
آرامگاه خیام
خیام نیشابوری در سال ۵۱۷ هجری قمری در شهر نیشابور فوت کرد و آرامگاه او هم اکنون در شهر نیشابور است. این آرامگاه با نام امامزاده محروق (ع) به محل مناسبی برای بازدید تبدیل شده است و بسیاری از علاقه‌مندان به علم و ادب فارسی، برای ملاقات با مزار این شاعر و فیلسوف بزرگ، به نیشابور سفر می‌کنند. آرامگاه این دانشمند بزرگ دقیقاً مانند آرامگاه بسیاری از شاعران فارسی زبان مثل فردوسی حس آرامشی مطلق را به بازدیدکنندگان القا می‌کند.
در پایان باید گفت خیام یکی از رباعی سرایان بزرگ ایران است که در زمینه علوم ریاضیات، ستاره شناسی، فلسفه و مواردی مانند این نیز دانش بسیار زیادی به دست آورده است. امروزه بسیاری از کتاب‌های علمی در سراسر جهان با الهام گرفتن از کتاب‌های خیام تالیف می‌شوند. اگر به خرید کتاب رباعیات خیام علاقه‌مند هستید یا قصد دارید برای خرید آثار شاعران بزرگ مثل خرید دیوان حافظ، بوستان سعدی اقدام کنید، می‌توانید کتاب های نفیس پیام عدالت را تهیه کنید.